|
3
Июнь
17
давлатининг.тузилиши,.бу.мамлакатнинг.бошқа.давлатларга.муносабати.билан.танишади..
европа,.Осиё.мамлакатларининг.ижтимоий-сиёсий.ва.иқтисодий.вазиятидан.хабардор.бу
-
лади.. у. вақтини. тежаб. тарихий. ёдгорликлар,. кронштат. калъаси,. ғиштсозлик. корхонаси,.
кўргазмаларни.кўриб,.ходимлар.билан.суҳбатлашади.
сафар.натижасида.Донишнинг.амир.яқинларидан.донороқ.эканлиги.маълум.булиб.ко
-
лади.. Иккинчидан,. сафари. вақтида. у. тадбиркорлиги. туфайли. купгина. ишларни. бухоро.
фойдасига. ҳал. қилди. ва. ақл. фаросати,. сиёсатдонлиги. билан. россия. маъмурлари. олдида.
катта.эътиборга.эга.бўлади..Амир.Аҳмад.Донишга.саройда.ишлашни.таклиф.қилади,.аммо.
мутафаккир.ҳар.хил.баҳоналар.билан.узоқроқ.юришга.ҳаракат.килар.эди..бу.орада.амир.
уни.учинчи.бор.Петербургга.сафарга.юборади..Дониш.уч.ой.ўша.ерда.яшайди.(1874.йил.
январь-март)..унинг.обрўси.шунчалик.кўтариладики,.хатто.император.Александр.II.нинг.
ўзи.Донишнинг.донолигини.эшитиб,.шахсан.эҳтиром.кўрсатади..Дониш.бу.сафарида.Мо
-
сква. шаҳрини. томоша. қилади,. рус. шарқшунос. олими. В.Григорьев. билан. танишади.. бу.
сафардан.кейин.яна.унга.давлат.ишини.таклиф.қиладилар..Дониш.ўз.фикрини.мактуб.во
-
ситасида.изхор.килади..у.шундай.шарт.қўяди:.агар.давлат.ишлари.ўзгартирилса,.ислоҳот.
ўтказилса,.шу.вақтнинг.ўзидаёк.давлат.мансабини.эгаллашга.рози.бўлади..Аҳмад.Дониш.
ислоҳот. ва. давлат. бошқаруви. тартибини. ўзгартириш. ҳақидаги. таклифларини. махсус. ри
-
солада. акс. эттириб. амирга. юборади. (. кейинрок. бу. асарни. «рисола. дар. назми. тамаддун.
ва.таовун».номи.билан.«Наводир.ул-вакоеъ»га.киритади)..бу.рисолада.биринчи.навбатда.
парламент. системасини. жорий. этишда. ҳокимлик. ҳуқуқларини. кўрсатиб. беради.. Хулоса.
қилиб. айтганда,. Аҳмад. Дониш. давлат. бошқарувини. ўзгартириш. ғоясини. илгари. сурган.
эди.. Аммо. Донишнинг. бу. жасурона. фикрлари. амир. ва. сарой. уламоларини. ваҳимага. ту
-
ширади..улар.Донишнинг.бу.фикри.илм.аҳли.ўртасида.жиддий.бир.кўзғалишга.олиб.ке
-
лишидан.хавфсирадилар..Шу.сабабдан,.амир.ўз.қахру.ғазабини.ошкор.килмай,.1880-1882.
йилларда.Аҳмад.Донишни.нафакат.саройдан,.балки.хатто.бухородан.узоқдаштирди..Амир.
Донишнинг. бухорода. истиқомат. қилишидан. ва. «ислоҳот. талаб». фикрлари. билан. шаҳар.
халқи.орасида.«фитна».вужудга.келтиришидан.қурқар.эди..Шунинг.учун.уни.Хузорга.(хо
-
зирги.Қашқадарё.вилояти.Ғузор.тумани).қози.этиб.тайинлаб,.бухородан.узоқлаштиради.
Аҳмад. Дониш. 1886. йилгача. бухоронинг. узоқ. туманларида. қози. вазифасида,. аммо.
аслини. олганда,. қувғин. ҳолатда. яшади.. 1886. йилдан. кейин. амир. Абдуллаҳад. Донишни.
бухорога. қайтаради,. у. ҳақида. ғамхурлик. қилиб,. уни. китобхоналардан. бирига. китобдор.
этиб. тайинлайди. ва. муайян. маош. ҳам. белгилайди.. бухорода. Аҳмад. Дониш. ижодий. иш
-
лар. билан. машғул. бўлди,. алоҳида. боблари. ёзилган. машхур. «Наводир. ул-вакоеъ»ни. бир.
китобга.жамлади..бу.асар.тезлик.билан.катта.шуҳрат.қозонди..Донишнинг.ижтимоий-си
-
ёсий,. фалсафий. фикрлари. китобхонлар. орасида. маънавий. инқилобни. вужудга. келтирди..
Аҳмад.Дониш.жамиятдаги.сиёсий.воқеаларни.ҳам.тарихий,.ҳам.даврий.жиҳатдан.тадқиқ.
қилади.. Ва. ниҳоят,. у. фақатгина. ислоҳот. билан. жамият. ва. давлат. тартибини. ўзгартириб.
бўлмайди,. деган. хулосага. келди.. бу. фикрларини. у. ўлимидан. бир. неча. муддат. олдинрок.
ёзилган.«рисолаи.тарихи»да.равшан.баён.қилади..Аҳмад.Дониш.1897.йил.вафот.этади.ва.
бухоро. шаҳридаги. беҳиштиён. кабристонига. дафн. этилади.. Ўша. даврнинг. маърифатпар
-
варларидан.бири.садр.зиё.«Аҳмад.Махдум.тахаллуси.Дониш,.Аҳмад.калла.номи.билан.
машхур.булган.донишманд,.илмлар.борасида.ягона.эди..барча.ҳунарлардан.бохабар.бўлиб,.
у.расм.чизишда.беҳзоду.Моний,.астрономияда.улуғбек.кўрагоний,.хаттотликда.Мир.Али,.
мусикада. зуҳраи. фалакка. (мусиқа. монанди),. жадвалшуносликда. (лавохия. жадвалкаши).
Мир. Шафеъро. соний,. шифокорлик. ва. табобатда. Абу. Али,. саҳоватда. Ҳотам. Той,. шеър.
ёзишда. саъди. Шерозий,. насрда. Ҳусайн. кошифий. даражасига. етган. эди»,. деб. маълумот.
беради..«Наводир.ул-вақоеъ».ва.«Меъёр-ул-тадайюн».асарларининг.ёзилишида.садри.зиё.
гувоҳ.булган.[4]..садр.зиё.«Наводири.зиёия».асарида.яна.шундай.ҳикоя.қилади:.«Дониш.
тахаллуси. «Аҳмад-Маҳдум. Ўрок». мухандис. умрини. амир. ё. вазир,. ё. козикалон,. ё. бошка.
амалдорлар.огоҳ.бўлиб,.инсофга.келишлари,.унинг.насиҳатларига.амал.қилиб,.идора.усул
-
ларини.ўзгартириб,.баъзи.бидъатларни.бартараф.этиб,.хукуматни.адолат.билан.бошқариб,.
бунёдкорлик. билан. шуғулланишларига. сарфлади.. бир. неча. фаслу. боблари. давлат. идора.
19
Do'stlaringiz bilan baham: |
