209
3
Июнь
17
XIVA XONLIGIDA MADANIY HAYOT VA ME’MORCHILIK
Matkarimova Anor Ibadullayevna
Xorazm viloyati Xazorasp tumani
6-umumiy o‘rta ta’lim maktabining Tarix fani o‘qituvchisi
Telefon: +998 94 111 28 12
Annotatsiya:
Quyidagi. ushbu. ilmiy. maqoladan. ya’ni. Xiva. xonligida. madaniy. hayot. va.
me’morchilik.bo‘yicha.berilgan.ma’lumotlardan.respublikamizning.barcha.pedagoglari.o‘quvchi-
yoshlarga.bilim.berishda,.qo‘shimcha.qo‘llanma.sifatida.foydalanishlari.mumkin.
Kalit so‘zlar:
“Oshiqlar. tumori”,. “Turkmanlar. shajarasi”,. “Baxtu. saodat. jannati”,. Ichki,.
Tashqi.
Xiva.xonligining.siyosiy.va.iqtisodiy.hayotida.bo‘lib.o‘tgan.voqealar.madaniy.hayotga.ta’sir.
etmasdan.qolmadi..Shunga.qaramasdan.xonlikdagi.madaniyat.o‘ziga.xos.yo‘nalishlarda.davom.
etdi.. Madaniy. hayot. ravnaqi. ta’lim-tarbiya,. adabiyot,. tarixnavislik,. me’morchilik. va. amaliy.
san’at.kabilarda.kuzatiladi.
Butun.O‘rta.Osiyoda.bo‘lgani.kabi,.Xiva.xonligida.ham.asosiy.ilm.o‘chog‘lari.boshlang‘ich.
maktablar.va.madrasalar.edi..Boshlang‘ich.maktab,.ya’ni,.quyi.ta’limda.o‘qish-yozishni.o‘rganib,.
xat-savod. chiqargan. o‘smirlar. poytaxt. Xivadagi. hamda. Buxorodagi. madrasalarda. o‘qib. ta’lim.
olganlar..Manbalarga.ko‘ra,.XIX.asrda.Xiva.xonligida.1500.ga.yaqin.boshlang‘ich.maktab.va.
130. ta. madrasa. bo‘lgan.. Faqat. Xivaning. o‘zida. 22. ta. madrasa. bo‘lib,. ular. ichida. Muhammad.
Rahimxon,. SHerg‘ozixon,. Rahmonberdibiy,. Olloqulixon,. Xoja. Mahram,. Fozilbek,. Davlat.
Qorako‘z,.Bekniyoz.devonbegi.madrasalari.alohida.nufuzga.ega.edi..
Xorazm.adabiy.muhitida.ilg‘or.g‘oyalarni.targ‘ib.etgan.shoirlardan.biri.Nurmuhammad.G‘arib.
Andalib.(1710.–.1770.yy.).edi..Klassik.poeziyaning.turli.janrlarida.ijod.qilgan.Andalibning.“Said.
Vaqqos”,.“Zaynul.arab”,.“Yusuf.va.Zulayho”,.“Layli.va.Majnun”.kabi.dostonlari.mashhurdir..
Xivada.ijod.etgan.shoirlar.ichida.Muhammad.Rizo.Ogahiy.(1809.–.1874.yy.).alohida.o‘ringa.
ega.. Tarixchi,. tarjimon. va. shoir. bo‘lgan. Ogahiyning. 1832-yilda. tuzilgan. “Tahvizul. oshiqon”.
(“Oshiqlar.tumori”).devonidagi.g‘azallari.ayniqsa.mashhurdir..Bu.davrda.shuningdek,.Pahlavon.
Ravnaq,. Muhammad. Niyoz. Nishotiy,. Muhammad. Xokisor,. Tabibiy,. Munis,. Komil. Xorazmiy,.
Murodiy. kabi. shoirlarning. ijodi. rivoj. topdi.. XVII. –. XVIII. asrlarda. “Go‘r. o‘g‘li”. majmuasi.
dostonlari.rivojlantirildi,.“Tohir.va.Zuhra”,.“Oshiq.G‘arib.va.Shohsanam”,.“Sayyod.va.Hamro”,.
“Sanobar”,. “Yusufbek. va.Ahmadbek”,. “Bahrom. va. Dilorom”. kabi. dostonlarning. folg‘klor. va.
xalq.og‘zaki.ijodidagi.ko‘rinishlari.taraqqiy.etdi..
Bu. davrda. tarixnavislikdagi. ilgargi. an’analar. saqlanib. qoldi.. Tarixiy. asarlar. orasida.
Abulg‘ozining. “Shajarai. turk”. va. “Shajarai. tarokima”. (“Turkmanlar. shajarasi”). o‘zbek. tilida.
bitilgan.muhim.tarixiy.asarlar.hisoblanadi..Tarixnavislik.an’analarini.keyinchalik.Munis,.Ogahiy,.
Muhammad.Yusuf.Bayoniy.kabi.tarixnavislar.davom.ettirdilar.
XIX. asr. boshlarida. Muhammad. Rahimxonnning. buyrug‘i. bilan. Shermuhammad. Munis.
(1778.–.1829.yy.).“Firdavs.ul-iqbol”.(“Baxtu.saodat.jannati”).asarini.yaratdi..Xiva.xonligining.
XVIII.–.XIX.asrlar.tarix.haqida.qimmatli.ma’lumotlar.beruvchi.bu.asarni.keyinroq.Olloqulixon.
topshirig‘i.bilan.Munisning.jiyani.Ogahiy.davom.ettirdi.va.1872-yilgacha.bo‘lgan.voqealar.bilan.
boyitdi..Shuningdek,.Xiva.xonligi.tarixiga.bag‘ishlangan.asarlar.orasida.Bayoniy.(1859.–.1923.
yy.).ning.“Shajarai.Xorazmshohiy”.asari.ham.qimmatli.hisoblanadi.
Xorazm.O‘rta.Osiyoda.o‘ziga.xos.uslublarga.boy.bo‘lgan.mehmorchilik.maktabiga.ega.voha.
hisoblanadi..Bu.hududda.paydo.bo‘lgan.mehmoriy.inshootlar.nafis.bezaklari,.jimjimador.naqshlari.
bilan.Xorazm.mehmorchilik.maktabining.o‘ziga.hosligini.ko‘rsatib.turadi..XVIII.–.XIX.asrlarda.
Xiva.xonligida.ko‘plab.inshootlar.bunyod.etildi..Ayniqsa.xonlikning.poytaxtlari.Urganch.va.Xiva.
shaharlarida.ko‘plab.saroylar,.masjid.va.madrasalar,.xonaqolar,.karvonsaroylar,.yopiq.bozorlar.
qurilgan..Xivadagi.me’moriy.yodgorliklar.asosan.Ichan.(ichki).qal’ada.bunyod.etilgan..Xonning.
yozgi. qarorgohi. bo‘lgan. Dishan. (tashqi). qal’a. ham. nodir. me’morchilik. namunasi. hisoblanadi..
