|
10
Июнь
17
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA DERIVATSIYA MUAMMOLARINI O‘RGATISH
Raximova Inobat Umirovna
Samarqand viloyati Bulung‘ur tumani 62-maktabning
boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi
Telefon:+998(93) 995 84 48
Annotatsiya:
.Maqolada.boshlang‘ich.sinflarda.derivatsiya.tushunchalarini.o‘rgatish,.leksik.
va.sintaktik.derivatsiya.materiallaridan.foydalanish.haqida.mulohaza.yuritilgan..
Kalit so‘zlar:
Derivatsiya, leksik derivatsiya, sintaktik derivatsiya, shakllanish, sintaktik
qurilma,.tub.va.yasama.so‘zlar..
Derivatologiya.fani.ilmiy.asoslanganligiga.hali.ko‘p.vaqt.bo‘lgani.yo‘q..ammo.qisqa.muddat.
ichida. bu. sohada. katta. yutuqlarga. erishildi.. Buni. fonetik. muammolar. talqinida. ham,. leksik-
morfologik. masalalar. tahlilida. ham,. sintaktik. muammolar. tasnifida. ham. ro‘y-rost. kuzatamiz..
Ayniqsa shu narsa tahsinga sazovorki, o‘zbek tilshunosligida derivatologiya bo‘yicha olib
borilayotgan. tadqiqot. ishlari. asosan. samarqand. olimlari. tomonidan. bajarilmoqda.. samarqand.
derivatologiya.maktabi.rasman.tan.olinganligi.fikrimizning.isbotidir.
Biz bilamizki, derivatsiya so‘zi lotincha “deriwatio” so‘zidan olingan bo‘lib, shakllanish,
tarmoqlanish.ma’nolarini.bildiradi..albatta,.boshlang‘ich.sinf.o‘quvchilariga.derivatsiya.talqinini.
berish.birmuncha.qiyinlik.qiladi..shuning.uchun.bu.o‘rinda.shakllanish,.yasalish.tushunchalaridan.
foydalanish. maqsadga. muvofiq.. Bolalar. nafaqat. tub,. balki. yasama. so‘zlardan. ham. keng.
foydalanadilar.. ammo. so‘zlarning. yasama. shakllari. tub. so‘zlardan. keskin. farqlanishini. ular.
hali. mukammal. darajada. tushunib. yetmasliklari. tabiiydir.. shu. bois. ayni. paytda. o‘qituvchining.
bilim. va. pedagogik. mahoratiga. tayaniladi.. O‘qituvchi. derivatsiya. tushunchasi. o‘rniga. yasalish.
tushunchasidan, agar lozim bo‘lsa tub so‘z tushunchasi o‘rniga asl so‘z tushunchasidan foydalanishi
maqsadga.muvofiqdir..Bu.jarayonda.ish+chi,.suv+chi,.paxta+zor,.tosh+loq.kabi.ko‘plab.so‘zlarning.
yasalishiga.asoslanish.mumkin.
Sintaktik derivatsiya hodisasi talqinida shakllanish tushunchasidan foydalanishni tavsiya etish
mumkin,.zotan,.sintaktik.qurilma.kamida.ikki.so‘zning.o‘zaro.bog‘lanishi.natijasida.shakllanadi..
Ammo bu o‘rinda so‘zlarning bir-birlari bilan bog‘lanishi nimaga, qanday vositaga asoslanishi
muhim.ahamiyat.kasb.etadi..Masalan,.ahmadning.dadasi.so‘z.birikmasining.shakllanishida.–ning.
kelishik.qo‘shimchasi.va.–si.egalik.affiksi.muhim.vazifa.bajaradi.va.shu.bois.ularni.shakllantiruvchi.
vosita.sifatida.izohlash.lozim..
sintaktik.shakllanish.bir.necha.bosqichli.bo‘lishi.mumkin..ammo.bundan.qat’iy.nazar.o‘quvchilar.
har.bir.shakllanish.bosqichi.alohida.shakllantiruvchi.vositaga.tayanishini.bilishlari.darkor..Masalan:.
sobir.daftarni.oldi..sobir.rustamning.daftarini.oldi..sobir.rustamning.yangi.daftarini.oldi..Bu.
o‘rinda.birinchi.gapning.sintaktik.shakllanishi.–ni.(daftar+ni).kelishik.qo‘shimchasiga,.ikkinchi.
gapda. –ning. kelishik. qo‘shimchasiga,. uchinchi. gapda. esa. yangi. so‘ziga. bog‘liq. bo‘lmoqda..
Demak,.mazkur.unsurlar.berilgan.gaplarni.shakllantiruvchi.vositalar.sanaladi...
Ba’zi.sintaktik.
qurilmalarning.shakllanishida.morfologik.vositalar.qatnashmasliklari.mumkin..Bunday.vaziyatda.
o‘quvchilar so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi ularning ma’nolariga ko‘ra ro‘y berayotganini
bilishlari.kerak..Masalan,.keksa.bog‘bon,.yaxshi.do‘st.birikmalarida.mumkin.bo‘lgan.so‘zlarning.
bog‘lanishini.keksa.qalam,.yaxshi.dushman.so‘zlariga.tadbiq.etib.bo‘lmaydi..
Umuman olganda, bunday birikmalar va hosila qurilmalarini taqozo etuvchi gaplar boshlang‘ich
sinflar.uchun.mo‘ljallangan.darslik.va.o‘quv.qo‘llanmalarda.istalgancha.topiladi,.faqat.ularning.
shakllanishi.bilan.bog‘liq.masalalarni.to‘g‘ri.izohlay.bilish.kerak..
leksik. derivatsiya. hodisasi. tilimiz. taraqqiyoti. bilan. uzviy. bog‘liq.. chunki. so‘z. yasalishi.
muammosi har qanday tilning ham lug‘at boyligining o‘sishi va mukammallashuvi uchun o‘z
ta’sirini.ko‘rsata.oladi..agar.tilimizning.lug‘at.boyligiga.e’tibor.beradigan.bo‘lsak,.uning.qariyb.
40-45. foizi. yasama. so‘zlardan. iborat. ekanligini. ko‘ramiz.. Mazkur. so‘zlarning. esa. katta. qismi.
keng.iste’molda.ekanligi.bilan.alohida.ajralib.turadi..Bu.esa,.o‘z.navbatida.bunday.so‘zlar.bolalar.
leksionida.ham.faol.qo‘llanilishini.ko‘rsatadi..fikr.dalili.uchun.“O‘zbek.tilining.izohli.lug‘ati”ga.
murojaat.etamiz.
avval.(boshlang‘ich.payti):.avvalgi,.avvalambor,.avvalo.
Abgor (nochor, xarob): abgorlik
68
Do'stlaringiz bilan baham: |
