|
3. Qayd etilgan valyuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat.
Oldingi savolda ta’kidlaganimizdek qayd qilingapn valyuta kursi sharaoitida monetar siyosat
ko’proq ichki balans muammosi bilan aloqador bo’ladi. Keltirilgan fikrlarni izohlab berish uchun
quyidagi gepotetik misolni ko’rib chiqamiz.
Mamlakatning barcha tijorat banklari va Markaziy bankni barcha xorijiy aktivlar va passivlar
to’plangan yagona bank deb tasavvur qilamiz. Pul taklifi esa naqd pul va depozitlardan iborat deb
qaraymiz. Bunday gepotetik bankning passivida pul taklifining barcha komponentlari ( odatda
M
2
agregati), aktivida esa bank tizimining sof xorijiy aktivlari (aktivlar-passivlar, ya’ni
xorijliklarning ularga bo’lgan barcha talablari so’ndirilgandan so’ng mamlakat ega bo’ladigan
aktivlar) va sof ichki aktivlar ( yoki hukumatga, firmalarga va uy xo’jaliklariga sof ichki kreditlar)
jamlangan bo’ladi.
Sof xorijiy aktivlar mamlakatning valyuta zahiralariga mos keladi. Bunday holatda aktivlar
va pasivlarning tengligi shartini M=R
es
+DS ko’rinishida yozishimiz mumkin. Bu tenglik pul
taklifi ( bank tizimining majburiyati) valyuta rezervlari ( sof xorijiy aktivlar) va bank tizimining
ichki kreditlari yig’indisiga tengligini anglatadi. Demak, pul taklifi ham ichki, ham tashqi
omillarga bog’liq .
Pul taklifining o’zgarishini ΔM=ΔR
es
+ΔDS ko’rinishida tasvirlash mumkin. Bu yerda ΔR
es
to’lov balansining taqchilligi yoki ortiqchaligiga
mos keladi. Tashqi balansni tiklash, o’z navbatida
valyuta kursini saqlab turish zaruriyati xorijiy aktivlarni sotish va sotib olishni talab qiladi. Bu
esa valyutarezervlarining ko’payishi yoki kama yishini keltirib chiqaradi. Lekin, rezervlarni sotish
barobarida Markaziy Bank muomaladagi pulning bir qismini chiqarib oladi. Rezervlarni sotib olish
bilan esa pul taklifi hajmini ko’paytiradi. SHunday qilib, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida
M endogen o’zgaruvchi bo’lib, to’lov balansining yuzaga keladigan taqchilligi yoki
ortiqchaligiga ( ya’ni almashinuv keursini pasaytirish yoki ko’tarish borasidagi harakatlarga)
bog’liq bo’ladi. Bunday sharoitda iqtisodiyotni rivojlantirish prognozlari tuzilayotganda pulga
talab iqtisodiy o’sish va inflyatsiyaning maqsadli (rejadagi) ko’rsatkichlaridan kelib chiqib
aniqlanadi. Pul taklifi esa sof xorijiy aktivlar va ichki kreditlar hajmiga bog’langan holda
aniqlanadi. Sof xorijiy aktivlvr to’lov balansini tuzish prognozlaridan kelib chiqib aniqlanadi.
Ichki kreditlar hajmi esa qoldiq printsipipida aniqlanadi hamda hukumat va xususiy sektor
o’rtasida taqsimlanadi. Xususiy sektorga ichki kreditlar miqdorini o’zgartirish uchun pul-kredit
siyosatining uchala usuli ham qo’llaniladi.
Markaziy Bank to’lov balansining iqtisodiyotdagi pul taklifiga ta’sirini valyuta rezervlari
o’zgarishini sterillash orqali neytrallashtirishi mumkin. Masalan, (to’lov balansi taqchilligini yoki
almashinuv kursi pasayishini bartaraf qilish maqsadlarida foydalanilishi natijasida) rezervlar
qisqarganida Markaziy Bank ichki aktivlarni pul taklifi hajmi o’zgarmasligini ta’minlaydigan
darajada ko’paytirishi mumkin.
Ya’ni : M=↓R
es
+↑DS
Bunda u ochiq bozordagi operatsiyalar yoki pul-kredit siyosatining boshqa vositalaridan
foydalanadi.
Ammo sterillash imkoniyatlari cheklangan. Agar to’lov balansining taqchilligi uzoq vaqt
saqlanib qolsa, uni bartaraf qilishga intilish valyuta rezervlarini tugab qolishiga olib kelishi
mumkin. Bunday holatda, mamlakat, almashinuv kursining pasayish tendentsiyasini bartaraf qilish
hamda pulning xorijga oqib ketishini tugatish uchun yoki qayd etilgan kursdan voz kechishi, yoki
pul massasining qisqarishiga yo’l qo’yib berishga majbur bo’ladi. To’lov balansining barqaror
ijobiy qoldig’i sharoitida rezervlar hajmi shunchalik ko’p bo’lishi mumkinki, ichki kredit nolga
teng bo’lib qoladi. Bu esa amalda mumkin bo’lmagan holatdir ( banklar ichki kreditlarni
kamaytirmasligi, balki nobank sektoridan pul qarz olishi zarur bo’ladi).
Demak, hattoki sterillash ham pul masssasini to’lov balansi ta’siridan himoya qila olmaydi.
Bu esa pul-kredit siyosatining ichki balansga ta’sirini keskin cheklab qo’yadi.
Qayd qilingan valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosatining samaradorligi kapitalning
mobilligiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq.. Davlat xarajatlarining ko’payishi foiz stavkasining
o’sishini keltirib chiqaradi ( fond bozorida qarzga mablag’ olib, davlat xususiy sektor
foydalanadigan pul massasini kamaytiradi) . Bu esa o’z navbatida xorijdan kapital oqib kelishini
rag’batlantirapdi. Kapitalning yuqori mobilligi sharoitida davlat xarajatlarining ko’payishi bilan
bog’liq savdo balansi taqchilligi kapital harakati schyotining musbat (ijobiy) qoldig’i bilan amalda
qoplanadi. Markaziy Bank esa yuzaga kelgan almashinuv kursining o’sish tendentsiyasini
bartaraf qilish uchun xorijiy valyutani sotib olish va muomalaga milliy valyutani ko’p miqdorda
chiqarishga, bu bilan esa pul taklifini oshirishga majbur bo’ladi. Bu tadbir (davlat xarajatlarining
o’sishi bilan birgaldikda) daromadlarning kengayishi uchun qo’shimcha rag’bat yaratadi.
SHunday qilib, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosati pul-kredit
siyosatidan farli ravishda daromad darajasiga, o’z navbatida ichki muvozanatga muvaffaqiyatli
ta’sir ko’rsata oldadi. Tasir darajasi kapitalning mobilligi o’sishi bilan ortib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
