16 mavzu. Investitsiyalarni moliyalashtirishning lizing mexanizmi

Lizing krediti asosiy kapitalga qaratilgan investitsiyalarni moliyalashtirish manbai.
lizing – investitsiyalarni moliyalashtirishning mulkka egalik huquqini ijaraga beruvchida saqlab qolgan holda uzoq muddatli ijaraga berishga asoslangan shakli sifatida (mashinalar, asbob-uskunalar, transport va boshqa vositalarni o‘rta va uzoq muddatli ijaraga berish);


O‘zbekiston Respublikasining “Lizing to‘g‘risida”gi qonunining mazmun-mohiyati.


Moliyaviy lizingning zamonaviy ilg‘or texnologiya, uskuna va jihozlarni joriy etishdagi qulayliklari.
Moliyaviy lizingning kamchiliklariga quyidagilarni kiritish mumkin: lizing oluvchida lizing to‘lovlarini olishdagi tavakkalchiligi va mulkni ma’naviy eskirish xatari lizing oluvchi o‘z mablag‘lari hisobiga olgandagiga qaraganda yuqori bo‘lishi, ayrim hollarda esa bank krediti evaziga sotib olgan mulkka nisbatan lizingga olingan mulk bahosining yuqori bo‘lishi, oshirib yuborilgan lizing to‘lovlari mahsulot bahosining oshib ketishi va uning raqobatbardoshligini kamayishiga olib kelishi mumkin.
Lizing beruvchining kelishuv asosidagi umumiy xarajatlari quyidagi tenglik bilan izohlanadi:

Lt=Bq+Kt+Qt (9.1)

Kt - kredit resurslaridan foydalanganlik uchun to‘lov, so‘mda;
Qt- qo‘shimcha hizmat lar uchun to‘lov, so‘mda;
Bq - lizing shartnomasi predmeti hisoblangan mulkning balans qiymati,
so‘mda;
Lizing bitimi asosida lizing oluvchining lizing to‘lovlari harajatlari quyidagicha hisoblanadi:
Lt=A+Kt+Tkomis+Qt+QQS+BB (9.2)
Bunda,
A - lizing beruvchida joriy yilda hisobga olinadigan amortizatsiya ajratmalari miqdor o‘lchovi, so‘mda;
Tkomis - lizing shartnomasi asosida lizing beruvchining komission mukofot puli, so‘mda;
QQS - lizing beruvchi hizmat lari bo‘yicha lizing oluvchi tomonidan to‘lanadigan qo‘shilgan qiymat solig‘i, so‘mda;
BB - bojxona boji, so‘mda;
Kt - kredit resurslaridan foydalanganlik uchun to‘lov, so‘mda;
Qt - qo‘shimcha hizmat lari uchun to‘lov, so‘mda.
O‘z navbatida, amortizatsiya ajratmalari quyidagi formula bilan hisoblaniladi:
(9.3)
Bu yerda, A- amortizatsiya ajratmasi summasi;
S- mol – mulkning balans qiymati;
NA- amortizatsiya ajratmasi me’yori.
Kredit resurslaridan foydalanganlik uchun to‘lov quyidagi formula orqali aniqlanadi:


(9.4)
Bu yerda, K- kredit resurslar summasi;
Sk – kredit resurslaridan foydalanganligi uchun stavkasi.
Lizing shartnomasi asosida lizing beruvchining komission mukofat puli quyidagicha aniqlanadi:


(9.5)
Bu yerda, Skomis – komission mukofat puli stavkasi.
Qo‘shimcha hizmat lar to‘lov miqdori asosan quyidagi aniqlanadi:

Qt = Xsaf + Xrek + Xboshqa (9.6)

Bu yerda, Xsaf – bank xodimlarining safar harajat lari;
Xrek – reklamalar harajat lar summasi;
Xboshqa - boshqa harajat lar summasi.

Lizing beruvchining mulkdan foydalanish harajatlari lizing to‘lovlari asosida to‘liq kompensatsiyalanmaydi, ya’ni qoplanmaydi. Kompensatsiya summasi shartnoma muddati va mulk amortizatsiyasi muddatiga bog‘liq holda shartnomada oldindan belgilangan bo‘ladi. Agar amortizatsiya muddati shartnoma muddatidan oshib ketsa, bunda mulkning amortizatsiya muddati tugashiga qadar lizing beruvchida qoldiq qiymatida o‘z mulki bo‘lib qolaveradi. Komission mukofot to‘lovi lizing beruvchi harajatlarini qoplash manbai bo‘lib hizmat qiladi. Lekin, bu aniq bitim bilan bog‘liq emas va foyda manbaini shakllantirish uchun muhim ahamiyatga ega.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 28 avgust 2002 yildagi «Lizing faoliyatini rivojlantirishni yanada rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni iqtisodiyot tarmoqlarini, xususan kichiq va xususiy tadbirkorlikni zamonaviy texnologiya uskunalari bilan jihozlashda, shuningdek, mamlakatimizning ishlab chiqaruvchilari tomonidan tayyorlab chiqarilgan asbob-uskuna va texnikani sotishda lizing faoliyati rolini oshirish maqsadida chiqarilgan zaruriy me’yoriy hujjat bo‘lib, mamalakatimizda lizing munosabatlarini rivojlantirishda yangicha bosqichni boshlab berdi.
Ushbu farmonga ko‘ra 2002 yilning 1 sentyabridan boshlab lizing to‘lovlari - qo‘shilgan qiymat solig‘idan, lizingga berish uchun O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kelinadigan texnologiya va uskunalari - vakil bankning tegishli tasdig‘i mavjud bo‘lgan taqdirda boj to‘lovlari va sotishga soliqlardan ozod qilindi.
Belgilab qo‘yildiki, 2002 yilning 1 sentyabridan boshlab lizing oladigan ho‘jalik yurituvchi sub’ektlar lizingga berilgan mulkka soliq to‘lashdan lizing shartnomasi amal qiladigan muddatgacha ozod qilinadilar; lizing beruvchini soliqqa tortish chog‘ida u lizingga berish uchun mulk harid qilishga olgan kreditlar foizi hamda belgilangan boshqa to‘lovlarning summasi uning jami daromadidan chegirib tashlanadi
Amaliyotda, tadbirkorlik faoliyatini yurituvchilar ko‘pgina hollarda, bir-biriga muqobil darajada bo‘lgan tanlovga duch keladi. Masalan, ishlab chiqarishni kengaytirish uchun olinadigan uskunalarni moliyalashtirish samaralimi yoki bu uskunalarni ijaraga olib, ulardan foydalanish unumliroqmi? Ushbu masala nafaqat tadbirkorlar oldida, shuningdek uskunlarni ishlab chiqaruvchi oldida ham turadi. Mulk egasi uchun eng muhimi ijara to‘lovlari hajmini belgilab olish va uskunalar ijarasining moliyaviy samaradorligini aniqlashdir. Ijaraga oluvchi esa, muqobil variantlar mavjud bo‘lgan holda, o‘zi uchun asosiy masalani, ya’ni uskunalarni ijaraga olishni yoki ularni harid qilishni hal qilishi zarur. Ikkala masala ham sof moliyaviy tamoyillar asosida hal qilinishi mumkin. Bu borada qaysi bir usuldan foydalanmaylik buning yechimi pul oqimlarini bugungi o‘lcham kontseptsiyasiga asoslanadi. Uskunalar uchun ijara haqi to‘lovi quyidagicha aniqlanadi:
Aytaylik, R qiymatga ega bo‘lgan uskuna n yilga ijaraga berilayapti. Uning qoldiq qiymati (ijara muddati oxirida) S ni tashkil etodi. Ijara to‘lovlari oqimi vaqt omilini hisobga olgan holda eskirish qiymatiga teng bo‘lishi lozim. Ijara to‘lovi, yilda bir marotaba yilning oxirida to‘lanadigan bo‘lsa, uskunalarga safarbar etilgan mablag‘larni belgilangan me’yorda ta’minlovchi bir marotabali ijara to‘lovi quyidagi formula asosida aniqlanadi:

R= (9.7)

bu yerda,
R-yillik ijara to‘lovi
R-uskunaning boshlang‘ich qiymati
S-uskunaning qoldiq qiymati
Ani-yillik doimiy daromadni taqqoslash uchun keltiriladigan koeffitsient (bo‘lajak daromadni belgilangan vaqtdagi bugungi qiymatini aniqlash koeffitsienti);
V-ko‘paytiruvchi diskont.
Bunda ijara to‘lovi uskuna qiymati, qabul qilingan daromadlilik me’yori (I) va ijara muddatiga bog‘liq bo‘layapti. Formulada ijara to‘lovlari bir marotaba yil oxirida to‘lanishi ko‘zda tutilgan. U faqat uskunani ijaraga topshirishda ko‘zlanga daromad me’yori asosida kelib chiqadigan hajmni aniqlab beradi.
Agar, ijara shartnomasida uskunani uning egasi tomonidan ta’mirlanishi ko‘zda tutilgan bo‘lsa, unda ushbu harajatlar ijara to‘lovida inobatga olinadi.
Hisob-kitobda inobatga olinayotgan daromadlilik me’yori albatta uskunani amortizatsiya me’yoridan yuqoriroq bo‘lishi tabiiy holdir. Qabul qilingan daromadlilik me’yori (I) bilan amortizatsiya me’yori (a) farqi ijara operatsiyasini taxminiy real daromadliligini ko‘rsatadi.
Misol. 9.1.Aytaylik, ijaraga topshirish vaqtida 1 mln. so‘mlik qiymatga ega bo‘lgan uskuna 4 yilga ijaraga berilgan. Ijara muddati tugash vaqtiga kelib uskunaning qoldiq qiymati 400 ming so‘mni tashkil etodi.
Uskunaga sarflangan mablag‘ga nisbatan qo‘yiladigan talab, yiliga 15% daromad keltirishi zarur deylik. Belgilangan daromadlilikni ta’minlash sharti bilan to‘lanadigan ijara haqi qanchani tashkil etodi, agar ijara to‘lovi
bir marotaba yil oxirida to‘lansa?
Ushbu misolning yechimini yillik ijara to‘lovi formulasi asosida hisoblaymiz.


=

A) Bunda a4;15 teng 2.85498

Barcha yuqoridagi shartlar saqlanib qolgan holda aytaylik ijara muddati 4 yil emas 8 yil deylik va uskunaning qoldiq qiymati ikki baravar kamaygan deb faraz qilaylik. Bunda

A8,15= 4.487732 va

1000-200 *1,15-8

R= =208,3 ming so‘m.
4,487732

Ko‘pchilik hollarda amaliyotda moliyaviy lizing bo‘yicha ijara to‘lovlari hisoblash uchun annutet formulasidan foydalaniladi:

(9.8)
Bu yerda, R- ijara to‘lovlari summasi;
A- amortizatsiya ajratmalari summasi yoki (ijaraga berilayotgan mulk qiymati);
P – shartnoma muddati;
I – lizing bo‘yicha foiz;
T – ijara to‘lovlari davrlari.
Bu yerda diskitlash usuli qo‘llanilmagan.
Misol. 9.2. Balans qiymati 20 mln. so‘m bo‘lgan asosiy vosita lizingga (ijaraga) berildi. Lizing shartnoma muddati 5 yil va yillik 10 foizdan lizing (ijara) to‘lovi amalga oshiriladi. Yillik to‘lanadigan lizing (ijara) to‘lovlarini hisoblang.
Echilishi:
Yuqoridagi (9.8) formula asosan, yillik lizing (ijara) to‘lovlarini hisoblaymiz, ya’ni:
R = 20000* 0,1/1-1: (1+0,1)5 = 5263 m so‘m.
Hozirgi vaqtda aniq kompьyuter dasturlari orqali lizing to‘lovlarini banklar mijoz hohlagan variantda hisoblab berishlari mumkin.
Uskunaning samaradorligini baholash-usulining mohiyati shundan iboratki, bunda daromadlilik darajasi murakkab foizlarning yillik stavkasini hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Bu yerda birinchi navbatda uskuna uchun ijara to‘lovlari koeffitsenti aniqlanadi. Bu koeffitsent asosida yillik foiz stavkasi ko‘rsatkichi (i) hisoblanadi.
Yilning oxirida bir marotaba to‘lanadigan ijara to‘lovlari uchun taqqosla koeffitsenti quyidagicha aniqlanadi:
(9.9)
R-hizmat ko‘rsatish va ta’mirlash harajatlarisiz ijara to‘lovining summasi
Ayrim iqtisodchilar⁴ lizing oluvchi va lizing beruvchi tomonlarning o‘zaro munosabatlarining xususiyatlaridan kelib chiqib, lizingning ikki turini ajratadilar. Birinchisi, to‘g‘ri, ya’ni bevosita va ikkinchisi - bilvosita (egri) lizing. Agar mulk ishlab chiqaruvchi yoki uning egasi lizing beruvchi bo‘lib hizmat qilsa bu bevosita lizing demakdir, agarda mulk ijaraga uchinchi shaxs orqali berilsa, u holda bunday lizing bilvosita yoki egri lizingni tashkil etodi.