16-mavzu. Estetikaning predmeti, maqsadi va vazifalari

Kulgililik. Kulgu va tabassum qachonki kulgililikning yo‘ldoshiga aylanadi, agarki ularda inson idealiga zid, qarama-qarshi bo‘lgan holat ustidan g‘alaba qozonilsa va inson undan mamnuniyat hissini tuysa, chunki idealga qarshi holatni emotsional fosh etish bu yomonlikni yengish va undan ozod bo‘lish demakdir. I.Kant kulgililikning tabiatini latifa misolida ochib berishga harakat qiladi, F.Shiller esa xajviyani voqelik bilan ideal orasidagi qarama–qarshilik orqali ko‘rsatib o‘tadi. G.Gegel kulgililikning asosini zohiriy ishonch va botiniy to‘laqonli bo‘lmaganlik orasidagi qarama–qarshilik orqali ifodalaydi.

Bu bordagi mavjud nazariyalar kulgililikning predmetini obyektiv xususiyat sifatida yoki shaxsning subyektiv imkoniyatlari natijasi yohud subyekt va obyekt o‘zaro aloqadorligining natijasi sifatida ko‘rib chiqiladi va mazkur metodologik yondoshuv kulgililikdagi ko‘p ma’nolikning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Estetik tafakkur tarixida kulgililik bir qadar keng o‘rganilgan. Jumladan, Aflotun ojiz va layoqatsizlarni kulgili odamlar, deydi. Nodonlik esa insonni kulgili qiladi. Biroq, kulgililikning mohiyati, uning kelib chiqishi sabablari haqida Aflotun biror-bir fikrni aytgan emas. Quldorlik tuzumi zodagonlarining namoyondasi bo‘lgan Aflotun uchun kulgililikning demokratik mohiyati begona edi. Aristotel fikricha, kulgi ayrim xatoliklar hamda kishilarga ozor yetkazmaydigan va zarar keltirmaydigan xunuklikni keltirib chiqaradi. Insondagi jahldorlik, suskashlik, qizg‘onchiqlik, subutsizlik, izzattalablik, shuhratparrastlik kabi illatlar kulgililik uchun obyekt bo‘ladi. Aristotel fikricha, kulgi–axloq hududlarini bezarar buzishdir. Aristotel estetikasida kulgi inkor etilib, komediyaning xarakteri nazariy jihatdan asoslanadi. Aristotelning fikriga ko‘ra, har qanday ozod inson hazil bilan ro‘baro‘ kelishi mumkin. Bu holatda kulgi insonning shaxsiy ehtiyojini qondiradi. Qiziqchi esa–boshqalarning ermagi, ovunchog‘idir¹⁶.

Kulgililik estetik kategoriyalardan biri bo‘lib, voqelikdagi ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan ziddiyatlarni estetik ideal pozitsiyasidan emotsional tanqidiy tarzda ifodalanishini aks ettiradi.Masalan, Makiavelli zamonaviy hayot haqida o‘tkir hajviy komediya yaratish bilan italyan “ma’rifiy kommediya”si tarixida yangi yo‘nalishni belgilab berdi. Qoloq aqidalar bilan yangi intilishlar orasidagi to‘qnashuv “komediya del arte” san’atining bosh mavzusi bo‘lib kelgan. Bu san’atning muhim jihatlaridan biri shuki, unda bir rolga mutaxassislashgan aktyor doimo shu rolni ijro etib kelgan, ya’ni har bir rolning o‘z ustasi bo‘lgan. Inson o‘z ongidagi idealning modeliga qarab go‘zallik ulug‘vorlik, fojeaviylik va kulgililik kabi estetika fanining mezoniy tushunchalariga baho beradi.

Farobiy yunon adabiyotidagi janrlarni quyidagilarni keltirishi estetika kategoriyalarining yunonistonda rivojlanib sharqda ham munosib o‘rin egallaganini ko‘rsatadi. (trago‘ziyo) tragediya, (kumuziya) komediya, (dramato) drama, (saturo) satira va boshqalar¹⁷. Go‘zallik kategoriyasi esa barcha kategoriyalarga bog‘lovchilik vazifasini bajaradi.