16-mavzu : Shaxs psixologiyasining metodologik prinsiplari Reja Shaxs to’g’risida umumiy tushuncha «Endopsixika»

2.“Endopsixika» va «Ekzopsixika” haqida tushuncha 
Odatda shaxsni psixologik jihatdan o’rganish o’z tarkibiga ikki asosiy ilmiy 
muammoni qamrab oladi. 

---

Yuqorida ta’kidlab o’tilgan ilmiy muammolardan birinchisi bir shaxsni 
boshqa odamlardan ajratib turadigan individual tuzilishiga ega ekanligidir.
Ushbu yaqqol psixologik muammoni hal qilish shaxsning mazkur 
tuzilishining ichki sharoitlarida ifodalanuvchi xulq-atvorni oldindan bashorat 
qilish imkoniyatini yaratadi.
Shaxs tuzilishi bilan bog’liq bo’lgan ikkinchi masala esa bunday tuzilishning 
bir qancha tarkibiy qismlarga ajratishni taqozo etadi, binobarin, ushbu 
bo’laklarning yig’indisi yaxlit inson shaxsini vujudga keltiradi. Jahon 
psixologiyasi fanida psixologlar shaxsni psixologik tuzilishining tarkibiy 
qismlarini turli mohiyatiga asoslanib turkumlarga ajratishni (klassifikasiyalashni) 
tavsiya etmoqdalar. 
Hozirgi zamon jahon psixologiyasida biologik (tabiiy) va ijtimoiy (sosial) 
omil (faktor) ning, voqyelikning ta’siri ostida shakllangan inson shaxsida ikkita 
muhim qism bo’lganligini tasdiqlovchi nazariya yuksak mavqyeni egallab 
turibdi. 
Mazkur nazariyaga binoan "
endopsixika
" va "
ekzopsixika
" (yunoncha: 
endo
ichki 
ekzo
-tashqi degan ma'noni bildiradi)-degan g’oyani ilgari surdilar.
Uning talqiniga ko’ra, 
"endopsixika"
shaxsning psixik tuzilishining ichki 
qismlari sifatida psixik elementlar va funksiyalarning o’zaro bog’liqligini aks 
ettiradi. 
Uning negizida insonning nerv-psixologik tuzilishi bilan "endopsixika" aynan 
bir narsa degan tushuncha tasdiqlanadi, chunki u odam shaxsining ichki 
mexanizmini yuzaga keltiradi.
Psixik tuzilishning "
Ekzopsixik
" qismi bo’lsa, shaxsning tashqi muhitga 
nisbatan munosabatini, shaxslararo va ob'ektiv munosabatini belgilaydi.
Tabiiy asosga ega bo’lgan "endopsixika" biologik shart-sharoitlarga bog’liq 
bo’lsa, "ekzopsixika" aksincha ijtimoiy voqeliklar ta'sir ostida yuzaga keladi, 
tarkib topadi va takomillashib boradi. 
“Endopsixika” o’z navbatida shaxsning ta’sirlanishi 
, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, xayol jarayonlarining xususiyatlarini, 
irodaviy zo’r berish xislatlarini, ixtiyorsiz (ideomotor) harakatlarini va shu kabi 
fazilatlarini aks ettiradi. “Ekzopsixika” esa o’z tarkibiga xos munosabatlarining 
tizimini va uning qiziqishlari, mayllari, ideallari, ustanovkalari, maslagi, ustunlik 
qiluvchi, hukmron hissiyotlarini, egallangan bilimlarni qamraydi. 

---

Ta'kidlab o’tilgan, fikrlarni tasdiqlash maqsadida ular o’tkazgan tajribalariga 
murojaat qilamiz. qo’sh omillik nazariyasi tadqiqotchilari tajribalarida 80-130 
sm balandlikdagi odamning shaxs xususiyatlarini tarkib toptirish uchun 
o’rganilgan.
Buning natijasida ular shaxsi tuzilishida ko’p xislatlari o’xshashligi topilgan.
Bunday odamlarning past (pakana) bo’lishlaridan tashqari, ularning 
tuzilishida hech qanday nuqson va kamchilik yo’q ekanligi aniqlangan.
Bunday toifaga kiruvchi bolalarga xos kulguni, o’ta soddalikni, muayyan 
darajada emosional zo’riqishni namoyon qiladigan vaziyatga nisbatan 
chidamlilikni, uyat hissining kamroq ekanligini uchratish mumkin.
Shaxsning xislatlariga na "endopsixika", na "ekzopsixika" qismlarini kiritish 
mumkin emas. Chunki shaxsning sifatlari mitti odamlarning mahsuli bo’lib ular 
bo’yicha nisbatan o’z tengqurlari o’rtasidagi farq aniqlangan davrdan e'tiboran 
shunday bir ijtimoiy vaziyatda paydo bo’lishi, tarkib topishining takomillashishi 
tabiiydir. Shuni alohida ta'kidlab o’tish joizki, mitti odamlarga bo’ydor kishilarga 
qaraganda boshqacha munosabat - ularni pisand qilmaslik, kamsitilish, ular ham 
barcha kabi narsalarni his qilishi, orzu qilishi, ajablanishi, jayron qolishi sababli 
ularda shaxsning o’ziga xos tuzilishi vujudga keladi. Bunday yaqqol voqelik 
ularning ruhiy ezilishini, ba'zan boshqalarga, xatto o’zlariga nisbatan 
tajovuzkorona yo’l tutish-larini niqoblaydi, xolos. Mabodo biz mitti o’zlari bilan 
bap-baravar bo’yli kishilar muhitida yashaydi deb tasavvur qilsak, u holda ularda 
ham tevarak-atrofdagi boshqa odamlardagi kabi mutlaqo boshqacha shaxsiy 
fazilatlar, xususiyatlar, xislatlar sifatlar mujasassamlashishi mumkin bo’lar edi. 
Shunday qilib, ilmiy psixologiya fani shaxs tuzilishida tabiiy (biologik) va 
ijtimoiy (sosial) omillar rolini tan oladi, biologik va ijtimoiy омилларni qarama-
qarshi qo’yishga tanqidiy munosabatda bo’ladi. 

---