16- mavzu. Qadimgi dunyo iqtisodiy g‘oyalari Qadimgi sharqdagi iqtisodiy g‘oyalar. Qadimgi Hindistondagi iqtisodiy

---

16-
mavzu. Qadimgi dunyo iqtisodiy g‘oyalari 
 
1. Qadimgi sharqdagi iqtisodiy 
g‘oyalar. 
2. Qadimgi Hindistondagi iqtisodiy 
g‘oyalar 
3. 
«Avesto»dagi iqtisodiy g‘oyalar 
4. Konfutsiy ta
’limoti 
1. Qadimgi sharqdagi iqtisodiy 
g‘oyalar
Iqtisodiy fan manbalarini avvalo jahon sivilizatsiyasining beshigi b
o‘lgan qadimgi 
Sharqdan izlamoq mantiqan t
o‘g‘ridir.
Iqtisodiy 
g‘oyalarning shakllanishi insoniyatning paydo bo‘lishi bilan boshlangan. 
Ammo hozirgi paytda q
o‘lyozmalarda aks ettirilgan g‘oyalargina tahlil qilingan. Shu sababli 
iqtisodiy ta
’limotlar tarixi quldorlik jamiyati, aniqrog‘i, xususiy mulk paydo bo‘lishi bilan 
boshlanadi, deyish 
o‘rinlidir.
Dastlab 
quldorlik 
jamiyati 
Sharqda 
sinfiy 
ajralish 
boshlangan 
joylarda, 
Mesopotamiya (Tigr va Efrat daryolari orali
g‘ida) va Misrda eramizdan avvalgi IV ming 
yillikda yuzaga keladi. Bunga asosiy sabab shuki, bu yerda texnologik inqilob r
o‘y berdi, 
metall qurollar ishlatila boshlandi, qishloq x
o‘jaligida intensiv, ko‘p hollarda sug‘orma 
dehqonchilikka 
o‘tildi, shu asosda nisbatan turg‘un qo‘shimcha mahsulot olish imkoni 
tu
g‘ilgan. Oqibatda jamiyatda mehnat taqsimotini rivojlantirishga, ko‘pgina hunarmandchilik 
sohalarining ajralib chiqishiga, sinfiy tabaqalanishga turtki b
o‘ldi.
Bu davrda q
o‘shimcha mahsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan 
dehqonlarni ekspluatatsiya qilish y
o‘li bilan renta - soliq olish (Osiyoda) bo‘lsa, qullarni 
beayov ishlatish bilan ham (Yevropada) katta boylik orttirilgan. Sharqda davlatning 
iqtisodiyotga aralashuv darajasiga qarab, ayrim 
«erkin» aholining ahvoli qullarnikidan 
deyarli farq qilmagan (umuman, Sharq mamlakatlarida qulchilik masalasi hali uzil-kesil hal 
etilgan emas). Akademik V.V.Struve uni tan oladi. Lekin k
o‘pgina olimlarning fikricha, 
Sharqda quldorlik klassik shaklda rivoj topmagan, patriarxal, ya
’ni uy xo‘jaligida ustun 
b
o‘lgan.
Sharq, jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi x
o‘jalik faoliyatida nisbatan erkin 
odamlar ishtirok etgan. Masalan, dehqonchilik, hunarmandchilik, qurilish sohasida qullar 
mehnatidan foydalanilmagan. Antik dunyo (G
’arbiy yevropa)dagi ayrim mintaqalarda 
xalqaro savdoni olib borish bilan bo
g‘liq ravishda tovar-pul munosabatlari ham anchagina 
rivojlangan (masalan, Gretsiyaning ayrim shaharlari). Shu asosda qulchilikka asoslangan 
xususiy mulkchilik rivoj topdi. O
’z mahsulotini sotishga mo‘ljallab ishlab chiqargan qulchilik 
x
o‘jaliklari ekspluatatsiyani kuchaytirishni talab etgan. Oqibatda klassik yoki antik qulchilik 
yuzaga keldi (Gretsiya va Italiya).
Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi q
o‘lyozmada (Qadimgi Misr, eramizdan avvalgi 
XXII asr) noib va aholi 
o‘rtasidagi munosabatlar to‘g‘risida fikr yuritiladi. Bu davrda sinfiy 
ajralish t
o‘la shakllanmagan bo‘lib, boshqaruv ishiga ishbilarmonlarni taklif etish (yuqori 
tabaqali yoki oddiy aholidan b
o‘lishidan qat’iy nazar) kerak deyilgan.