16- боб. Тўлов баланси

16.3. Тўлов балансининиг кўрсаткичлари

Тўлов балансини тузишдан асосан икки мақсад кўзланади. Биринчидан, ҳар бир мамлакат мамлакатнинг ташқи дунё билан бўлган иқтисодий муносабатларини натижаларини билиши мумкин, иккинчидан, бошқа мамлакатлар тўлов балансидан фойдаланган ҳолда дунё миқёсида товарлар, хизматлар, инвестиция ва кредитлар бозорида бўлаётган жараёнларни билишга имкон бўлади. Шу сабабли, ҳамма мамлакатларда тўлов баланси ягона андоза асосида тузилади. Бу андозани ишлаб чиқиш, такомиллаштириш ва амалиётга тадбиқ этишда кўмак бериш вазифасини Халқаро валюта фонди бажаради. Тўлов балансининг қисқартирилган кўринишдаги таркиби 1-жадвалда келтирилган.

Тўлов баланси жорий операциялар, капитал ва молиявий операциялар счётидан иборат. Жорий операциялар счётида товарлар ва хизматлар ҳамда даромадлар ва жорий трансфертлар билан бўладиган операциялар алоҳида-алоҳида кичик счётларда қайд этилади.
Товарлар счётида эгалик ҳуқуқи мутлоқ товарни олаётган бирлик фойдасига ўтаётган товарлар, қайта ишлаш ва тузатишга мўлжалланган товарлар, портда транспорт ташкилотлари томонидан сотиб олинган товарлар (бензин, керосин ва х.к.) алоҳида-алоҳида қайд этилади. Бундан ташқари, номонетар олтин¹ билан бўлган операциялар ҳам алоҳида қайд этилади.
Хизматлар счётида резидент ва норезидентлар ўртасидаги хизматлар айирбошлаш операциялари хизматларнинг гуруҳлари бўйича қайд этилади. Масалан, транспорт, сайёҳлик, суғурта, қурилиш, алоқа ва х.к. хизматлар.
Даромадлар счётида резидент ва норезидент бирликларнинг ташқи дунё иқтисодиётида иштирок этиб олган ва берган даромадлари қайд этилади. Даромадлар одатда икки турга бўлинади: 1) иш ҳақи билан боғлиқ даромадлар(кейинчалик қисқача- иш ҳақи); ва 2) инвестициялардан олинган ёки берилган даромадлар².
Иш ҳақи таркибига бевосита иш ҳақи ва унга қўшимчалар, мукофотлар киради. Бундан ташқари, иш ҳақига қўшимча иш берувчиларнинг ишчилар фойдасига бераётган натура ҳолидаги даромадлари³, суғурта бадаллари ва нафақа фондларига ажратмалари ҳам киради.
Инвестициялардан даромадларга ишлатилган кредитлар ва депозитлар учун фоиз тўловлари, тўғри ва портфель инвестициялардан олинган (ёки берилган) дивидендлар киради.
Резидентларнинг олган даромадлари кредитда, берганлари – дебетда ёзиб қўйилади.

1-жадвал
Тўлов баланси

	Кредит	Дебет	Сальдо