1512-yili Xiva xonligiga o'zbeklar xoni Elbarsxon tomonidan

1512-yili Xiva xonligiga o'zbeklar xoni Elbarsxon tomonidan

asos solingan edi. Xonlikning poytaxti dastlab Vazir, keyinchalik

Urganch va Xiva bo'lgan. Buxoro amirligi tomonidan bir necha

bor bosib olingan Xiva xonligi XVIII asr o'rtalarida yana

mustaqillikni qo'lga kiritdi. 1763 yilgi taxt uchun davom etgan

kurashlardan so'ng o'zbek urug'laridan bo'lgan qo 'ng'irot inoqlari

taxtni egalladilar. Muhammad Rahirnxon I davrida (1806-1825

yillar) Xiva xonligi to'la birlashtirildi, qo'shni mayda bekliklar,

Orol bo'yi qabilalari qo'shib olindi.

Xiva xonligijanubda Eron, sharqda Buxoro amirligi, g'arbda

Kaspiy dengizi, shimolda qozoq juzlari bilan chegaradosh edi.

Suvsiz va poyonsiz Qoraqum, Qizilqum sahrolari Xiva xonligini

geografIk jihatdan boshqa mamlakatlardan ajratib qo'ygan edi.

Amudaryo sohillarida joylashgan Xiva, Urganch, Kat, Ko'hna

Urganch, Xazorasp, Qo'ng'irot, Xo'jayli, Kurdar (hozirgi

Chimboy) shaharlari xonlikning yirik shaharlari hisoblanar edi.

O'rta Osiyoning eng boy savdo markazlaridan biri bo'lgan Xiva

shahri 1598 yildan boshlab xonlikning poytaxti bo'lgan. Shahar

ikki qism - Ichan qal'a (shahaming ichki qismi) va Dishon qaJ'a

(shaharning tashqi qismi)dan iborat edi. Ichan qal'ada xon

qarorgohi va harami, 17 ta masjid, 22 ta madrasa, karvonsaroy

va bozor joylashgan. 1842 yilda Dishan qal'a qurilib, devor bilan

o'rab olingan. Dishan qal'ada hunarmandlar, savdogarlar,

mardikorlar, qisman dehqonlar istiqomat qilganlar.

Ma'muriy-hududiy jihatdan Xiva xonligi Xazorasp, Gurlan,

Xonqa, Ko'hna-Urganch, Qo'shko'prik, Pitnak, G'azovot, Kat,

Shohabbos, Shovot, Toshhovuz, Ambor-manoq, Urganch, Xo'jayli, Shumanay, Qo'ng'irot kabi beklik va viloyatlarga

bo'lingan. Xonlik tarkibida Beshariq va Qiyotqo'ng'irot noibliklari

ham bo'lgan. Bekliklarni xon tomonidan tayinlangan beklar,

noibliklarni noiblar idora qilgan. Bek va noiblar huzurida ularga

xizmat qiluvchi ko'pdan-ko'p mansabdorlar bo'lgan.

Xiva xonligida aholining ko'pchilik qismini o'zbeklar tashkil

qilib, ulardan eng kuchli va ko'p sonlilari qo 'ng'irot, nayman,

qiyot, uyg'ur, nukuz, qang'li, xitoy, qipchoq qabilalari edi. O'zbek

qabilalari, asosan, Amudaryo tarmoq yoygan qismda, kanal

bo'ylarida joylashgan. Aholining anchagina qismini (taxminan

to'rtdan birini) turkmanlar tashkil etgan. Turkmanlar qadimgi

o'g'izlarning avlodlari bo'lib, forscha so'zlashuvchi mahalliy xalqIar

va o'zbeklar bilan qorishib ketgan edi.

Qoraqalpoqlar yashaydigan Amudaryoning quyi havzasi va

Orol dengiziningjanubiy qirg'oqlari ham Xiva xonligi tasarrufida

edi. Dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik, ovchilik qoraqalpoqlarning asosiy mashg'uloti edi.

Xiva xonligida Muhammad Rahirnxon I hukrnronligi davrida

o'tkazilgan soliq islohoti, bojxonaning joriy etilishi, oltin pul

chiqarilishi xo'jalik ishlariga o'zining ijobiy ta'sirini ko'rsatdi. O'z

vaqtida yig'ib olingan soliqlar xonlik xazinasi, daromadini oshirdi.

Xonlikda sun'iy sug'orish borasida oldingi asdarga qaraganda ko'p

ish qilingan.

Shuni ta'kidlash o'rinliki, xonliklarning savdo munosabatlarida

hamon ayirboshlash usuli davom etardi. O'rta Osiyo jahon

bozoridan ajralib qolgan, bu yerda yagona ichki bozor ham tashkil

topmagan edi.

Xiva va xivalildar baqida

Xiva mulklarini Kaspiy dengizi tomonidan turkmanlar bilan

Eron hududlari, keyin Buxoro va qisman jung'or mulklari

qoraqalpoqlar, orolliklar va qirg'iz-qaysoqIar bilan chegaradosh yerlar

o'rab turadi. Buxoro, BaIx va Badaxshondan Orenburgga yo'l

olgan savdo karvonlari Xiva mulklarini chetlab o'tolmaydilar.

Shuning uchun ham Orenburg tijoratida Xiva shahri asosiy markaz

hisoblanadi. Xiva xoni va o'zbeklariga hurmatsizlik qilish yaxshi

emas. Chunki ular ushbu savdo munosabatlariga ijobiy va salbiy

ta'sir ko'rsatishlari mumkin. Bir so'z bila1'\ aytganda, bu savdoning

rivoji ular bilan munosabatlarga bog'liq. Rossiya fuqaroligi ostida

bo'lgan qirg'iz-qaysoq dasht xalqi (ular orqali Orenburgga va

Orenburgdan kelayotgan savdo karvonlari Xiva mulklari orqali ham

o'tishi lozim) tinchgina yashayotganligi va xivaliklar tomonidan

ularga hech qanday zarar yetkazilmayotganligi, Orenburg guberniyasi

bilan chegaradosh bo'lganligi bois ham u yerlar haqida muhim

bo'lgan keng tafsilotlarni berish lozim .

... Mahalliy xalqlar hamma xivaliklarni Urgenech deb ataydilar

va ulami qadimiyliklari uchun izzat qiladilar. Shuning uchun

ham Xiva karvonlari Buxoro yoki boshqa davlatda bojxona to'lovini

to'lamaydilar. Ammo o'zlari har qanday karvondan to'lov

undiradilar. Haqiqiy xivaliklar ko'pchilikni tashkil etmasalar-da,

o'zbeklar, turkmanlar va orolliklar evaziga Xiva xonligi katta kuchni

tashkil etadi. Hozirgacha ham turkmanlar va orolliklar ko'p

hollarda xonga o'z xohishi bilan xizmat qiladilar. Aytishlaricha,

u xalqlar bilan birgalikda Xiva harbiy kuchlari 20 mingdan 30

mingacha to'plangan, ammo hozir uncha kuch to'plash mushkul.

Ba'zi hollarda xivaliklar qirg'iz-qaysoqlarning birlashgan kuchidan

cho'chiydilar va agar qirg'iz (qozoq)lar birlashib, ularga qarshi

chiqsa, xivaliklar qiyin ahvolda qolishini kuzatish mumkin. Xullas,

Xiva Orenburgdan janubda 12-15 kunlik karvon yo'li masofasida

joylashganQirg'iz-qaysoq cho'li (dasht) orqali qulay yo'l, chunki yo'l

bo'ylab o't-o'lan va suv bor. Sirdaryodan tashqari bironta katta

kechuv yo'q. Biroq qirg'iz-qaysoqlar ehtiyot bo'lishlari kerak.

Ular o'zlarining odatlariga ko'ra o'g'irlik qilishdan toymaydilar

va otlarni olib qochadilar. Xiva shahri Orol dengiziga quyiladigan

Uludaryodan chiqarilgan kanallar bo'yida joylashgan. Shuning

uchun Orol dengizidan bu shahar yaqiniga borish mumkin. Xiva

to'rtburchak shaklidagi loydan qad ko'targan mudofaa devorlariga

ega. Burchaklarida va xavfli joylarida qorovullar uchun maxsus

joy qilingan. Unda 3 ming yoki undan ortiqroq uylar bo'lib, bir

qator qilib loydan qurilgan. Uylarning hovlisi yo'q. Ko'chalari

bir tekis. Chorva uchun aholi xutor (ruscha) - shahar

tashqarisidagi dala hovliga egadirlar. Ular ham loydan qurilgan.

Shaharda barcha ko'chalar tor. Abulxayrxonga Orenburg

komissiyasidan xizmatga yuborilgan injener ofiserlardan biri bu

shahar uchun loyiha ishlab chiqqan edi. U loyiha hozirda

Orenburg gubemiyasi devonxonasining tashqi ishlar bo'limida

saqlanmoqda.

Xiva mulklarida Xivadan tashqari 11 ta yirik shahar mavjud.

Orenburg tomonda ulardan Gumok, Vazirkent, Shavak, Kazabat

shaharlari va Xivaning qarama-qarshi tomonida Urganch, Adarus,

Betnak va Oqsaroy joylashgan. Ulardan tashqari yana turli aholi

maskanlari va ko'pgina qishloqlar ma~ud. Yuqoridagi shaharlarda

hukmdor Xiva beklari yoki shahzodalari emas, shaharlar

vakillaridir. Biroq ular hammasi Xiva xoniga bo'ysunadilar. Xon

Xiva shahrida shohona hayot kechiradi. U xalqni o'ziga

bo'ysundirgani bilan xivaliklarda qadimdan bir odat borki, agar

ular xondan jabr ko'rsalar unga fitna uyushtirib, o'ldirib yuboradilar va bir necha yillardan so'ng boshqa sulola vakillaridan

o'zlariga xon tayinlaydilar.

Hozirda ularda qirg'iz-qaysoq Botir SultoruUng o'g'Ji Xaipxon,

avval esa Abulxayrxonning o'g'li Nuralixon edi. Abulxayr ham

Xivada xon bo'lgan, keyin qirg'iz-qaysoqlarga xon bo'lgandan

so'ng u yerga o'g'li Nurali tayinlanadi. 1740 yilda Eron shohi

Nodir qo'shin bilan Xivaga bostirib keladi va qarshiliksiz shaharni

egallaydi, ammo Nodirshoh o'limi bilan xivaliklar u qoldirgan

askarlarni mamlakatdan haydab chiqarib, ozod bo'ladilar.

Xivaliklar don mahsulotlarini ko'p ekadilar. Ularda g'alla,

tariq, sorochino bug'doyi, paxta va tamaki o'sadi. Ipak ko'p

bo'lmasa-da, biroq har qalay o'zlarida yetishtiriladi. Eron va

Buxoro bilan savdo qiladi. Meva va sabzavot, uzum yetarlicha

yetishtiriladi. at va chorva kam boqishadi, chunki ularda

yaylovlar kam, shuning uchun otlarni qirg'iz va qoraqalpoqlardan sotib oladilar. Amudaryo yoki Uludaryo bo'ylab

quyi tomon yurilsa orolliklar, yuqoriga Buxoro va boshqa

yerlarga boriladi. Xiv a mulklarining Orol dengizi yonida

joylashgan tog'larida oltinga boy kon mavjud deyishadi. Ammo

undan foydalanish uchun hech kimga ruxsat berilmagan.

Xiva xonligi

Vyacheslav RUMYANTSEV tomonidan chop etilgan chorshanba, 09/30/2020 - 20:19

XIVIN XONLIK - XVI asr boshlari - XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda feodal davlat. U 1512 yilda O'zbek xoni Ilbars boshqaruvi ostida tashkil topgan. Uning tarkibiga Qadimgi Xorazm hududi, Mang'ishloq, Dixiston va Uzboydagi turkmanlarning ko'chmanchi lagerlari hamda Xurosonning shimoliy qismi kirgan. Poytaxtlar (ketma-ket) Vazir, Urganch va Xivada. XVIII asrning 16 - 1-yarmida Xiva xonligida davlatning parchalanishiga va hokimiyatning tez o'zgarishiga olib keladigan doimiy o'zaro kurash olib borildi ("xonlar o'yini") bilan uzluksiz urushlar bo'lib o'tdi. qo'shnilar (Buxoro, Eron, ko'chmanchi turkmanlar), mamlakat ichkarisida o'zbeklar va turkmanlar o'rtasida keskin etnik nizo yuzaga kelgan. 16-17 asrlarda Xiva xonligi o'zbek ko'chmanchilari tomonidan bir necha bor bosib olingan. 1740 yilda Xiva xonligini Eron hukmdori Nodirshoh bosib oldi, ammo 1747 yilda vafotidan keyin yana mustaqil bo'ldi. IN

... Xiva xonligida fuqarolararo nizolar 1763 yilgacha davom etdi, o'shanda qo'g'irchoq qabilasining boshlig'i Inak Muhammad-amin, yangi Xiva sulolasi - qo'g'irchoq xonlar nomidan birinchi qo'mondonlik qilgan Qo'ng'irot (qarang Qo'ng'irot) ni boshlagan. 19-asr boshlari Iltuzar (1804-1806) yuzida yagona hokimiyatni o'rnatdi. Bu sulolaning eng muhim vakili Xiva xonligini birlashtirishni tugatgan, oliy kengashni tashkil etgan, soliq islohotini o'tkazgan, davlat daromadlarini ko'paytirgan va qo'shni mayda xokimiyatlarni bo'ysundirgan Xon Muhammad-Rahim (1806-1825) edi. Qoraqalpoqcha). Bu markaziy hokimiyatni bir oz kuchaytirish va ichki vaziyatni barqarorlashtirish davri edi. 1700, 1703, 1714 yillarda Buxorodagi protening Xivadagi elchilari Xon Shoh-Niyoz Pyotr I bilan Xiva xonligini Rossiya fuqaroligiga qabul qilish to'g'risida muzokaralar olib bordi va bu uning e'tiborini O'rta Osiyoga qaratdi. 1714-1717 yillarda Pyotr I Xivaga vayron qilingan A. Bekovich-Cherkasskiyning ekspeditsiyasini yubordi. 1839-1840 yillarda Rossiya Angliya bilan Markaziy Osiyo bozorlari uchun kurashda raqib general-adyutant V.A.Perovskiy boshchiligida Xiva xonligiga qarshi yirik hujumni boshladi va u ham muvaffaqiyatsiz tugadi. 1873 yilda general K.P.Kaufmanning rus qo'shinlari Xivani egallab olishdi (qarang 1839-1840 va 1873 yillardagi Xiva yurishlari). 1873 yilgi shartnomaga binoan Xiva xonligi Amudaryoning o'ng qirg'og'idagi erlardan voz kechdi, o'z suverenitetini yo'qotdi va ichki muxtoriyatni saqlab qolish bilan Rossiyaning protektoratiga aylandi.

... 1839-1840 yillarda Rossiya Angliya bilan Markaziy Osiyo bozorlari uchun kurashda raqib general-adyutant V.A.Perovskiy boshchiligida Xiva xonligiga qarshi yirik hujumni boshladi va u ham muvaffaqiyatsiz tugadi. 1873 yilda general K.P.Kaufmanning rus qo'shinlari Xivani egallab olishdi (qarang 1839-1840 va 1873 yillardagi Xiva yurishlari). 1873 yilgi shartnomaga binoan Xiva xonligi Amudaryoning o'ng qirg'og'idagi erlardan voz kechdi, o'z suverenitetini yo'qotdi va ichki muxtoriyatni saqlab qolish bilan Rossiyaning protektoratiga aylandi. O'zbeklar, turkmanlar, qoraqalpoqlar va qozoqlardan iborat Xiva xonligining aholisi sun'iy sug'orish va chorvachilik asosida qishloq xo'jaligi bilan shug'ullangan. Xiva xonligidagi feodal buyruqlar patriarxal klan va quldorlik bilan chambarchas bog'liq edi. Din Islomdir. Madaniyat va turmush tarzi deyarli o'rta asr xususiyatlarini saqlab qoldi. Bir nechta paxta tozalash zavodlari bundan mustasno, sanoat yo'q edi. Paxta, quritilgan mevalar, terilar, jun eksport qilindi. Xon cheksiz kuchga ega edi. Mamlakatda o'zboshimchalik va zo'ravonlik hukm surdi. Reaksion va mutaassib ruhoniylar muhim rol o'ynagan.

1917 yil oktyabr inqilobidan keyin Xiva xonligida keskin siyosiy kurash boshlandi. 1920 yil 2 fevralda Qizil Armiya bo'linmalari tomonidan qo'llab-quvvatlangan xalq qo'zg'oloni Xonning despotizmini ag'dardi. 1920 yil 26 aprelda 1-Xorazm Xalq Qurultoyi Xorazm Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishini e'lon qildi. 1924 yilda O'zbekiston va Turkmaniston SSR tashkil topishi munosabati bilan Xorazm respublikasi hududi aholining etnik tarkibiga qarab ular o'rtasida taqsimlandi.