15-тема. Халықты социаллық ҚОРҒАЎ системасы

Капиталдан дәрамат. Капитал (латынша cаpitаlis – тийкарғы, яғный тийкарғы мүлк, тийкарғы муғдар) – экономика пәниниң ең қурамалы ҳәм әҳмийетли категорияларынан бири, базар экономикасының тийкарғы элементи. Капитал ямаса өндирис қуралларының комплекси (“материаллы” концепция) сыпатында ямаса дәрамат алыў мақсетлеринде хожалық ҳәрекетинде пайдаланыўшы пул муғдары сыпатында сәўлеленеди. Товар өндирис дәўиринен бери капиталдың бар болыўының тарийхый формалары саўда капиталы, судхорлық капиталы ҳәмде санаат капиталы болған.
Капиталды иске қосыў формасы ҳәм тараўына байланыслы түрде олар тәрепинен келтирилетуғын дәраматтың төмендеги түрлерин ажыратыў керек. Корпоратив (портфель) формасындағы материаллы капитал корпоратив пайда көринисиндеги дәраматты келтиреди, корпоратив емес формасындағы – мүлкке дәрамат көринисиндеги дәраматты, пул капиталы болса ссуда проценти көринисиндеги дәраматты келтиреди.
Процент нормасын белгилеўде номинал ҳәм реал, инфляциядан тазаланған норма ортасындағы айырмашылықты есапқа алыў керек. Жүзеге келген процент нормалары бар нақ пул капиталын оның ең көп өнимдарлығы ҳәм пайдалылығы бағдарында тармақлар ҳәм тараўлар ортасында бөлистиреди.
Халықтың мүлктен келетуғын дәраматлары өз ишине:
– акциялар бойынша дәраматлар, хызметкерлердиң кәрхана, мекеме, шөлкем мүлкинде қатнасыўынан үлес пайлары бойынша процентлер, төлемлерди;
– аманатлар бойынша банк-кредит шөлкемлери аманатшыларына берилиўи лазым болған процентлерди (бир жыл даўамында төленетуғын ҳәм жыл ақырында аманат қалдығына өткерилген);
– мәмлекет ҳәм басқа қымбатлы қағазлар бойынша кредит шөлкемлери тәрепинен дәраматлар төлемин;
– пуқаралар аманатлары бойынша дәслепки взносты;
– халықтың үй-жай екилемши базарында көшпес мүлк сатыўдан келетуғын дәраматларды алады.
Пайдада қатнасыў системасын енгизиў мақсетлери – мийнет нәтийжелерине тийкарлы тәсир көрсетиў, хызметкерлерди компаниялар мәплери ушын хошаметлеў механизмлерин жаратыў, өндиристеги социаллық-руўхый ықлымды жақсылаў, мийнет қатнасықларындағы кескинликти пәсейтиў. Пайдада қатнасыў системалары АҚШ, Франция, Уллыбритания, Италия ҳәм басқа мәмлекетлерде қолланылады.
Хызметкердиң капиталда қатнасыўдың мәмлекет тәжирийбеси – мәмлекет мүлкин меншиклестириў нәтийжесинде жүзеге келген салыстырмалы жаңа бағдар болып табылады. Соған муўапық көпшилик мийнет жәмәәтлери 51%тен артық акцияларды мийнет жәмәәтлерине бериўди көзде тутқан меншиклестириў варианты таңланады. Буның менен теориялық жақтан кәрхана хызметкерлериниң акционерлик мүлкине тийкар қойылды.
Хызметкерлердиң пайдадағы қатнасы үлесин белгилеў усыллары ҳәр түрли болып, олар төмендегише:

1. 
   Мийнет ҳақыға тийкарланған:
   

(7.3),
бунда: