15-Tema: Atom orbitallarinin` gibridleniwi ha`m molеkulyar orbitallar mеtodlari Reje

Birinshi prinsip: Lokallashgan elektron bulutlari bog’larni payda qiladi, atom orbitallar bir-birining ustini qoplaydi. Qarama-qarsi spinli elektron orbitallari bir-birini qoplaganda atom orbitallari orasida eng yuqori elektron bulut zichligi payda bo’lib yadrolar tortishadigan zaryadlar payda qiladi ha`m sistema energiyasi kamayib baylanis payda boladi.
Ekinshi princip: Atom orbitallarining maksimal qoplanishi natijasida baylanis payda boliwi yag‘niy, atom orbitallari qancha kuchli bir-birini shu yo’nalish boylap payda boladi.
Atom orbitallar metodi elektron juftlarsiz baylanis payda bo`lishini tushuntira olmaydi.
2. Bul hodisalarni tushintirish uchun molekulyar orbitallar (MO) nazariyasi yordamga keledi. Xund ha`m Milliken bul nazariyani asoschilari hisoblanadi. MO nazariyasini yaratishda atomning elektron tuzilishi haqidagi kvant mehanik tasavvurlarni molekula tuzilish uchun xam qo’llash za`ru`r dep tabildi. Farqi shundaki, atom bir markazli (bir yadrosi) sistema bolsa, molekula ko’p markazli sistemadir. Demek, bul nazariyaga ko’ra har qaysi elektron molekulasindag`i barcha yadro ha`m ko’p markazli orbitalar ta’sirida boliwi itibarg`a alinadi.
Bul metodqa asosan molekula bir butun (kompleks) dep qaraladi ha`m hamma elektronlar ham butun molekula uchun umumiy boladi. Atomlardagi atom orbitalligi, molekulalarda molekulyar orbitallar boliwi kerek.
Atom orbitallari: s, p, d, f
Molekulyar orbitallari: , , , φ menen belgilenedi.
Molekulyar orbitallar ham Pauli principi ha`m Xund ha`m Klechkovskiy qoidalariga asosan payda boladi.
Atom orbitallari bir xil markazli, molekulyar orbitallar esa ko’p markazi (mnogosentrovoy) shuning uchun ularning formasi murakkabroq. Atom orbitaldan molekulyar orbital payda boliwi ushin:

1. 
   Ularning energiyasi yaqin boliwi kerek.
   
2. 
   Orbitallari bir-birini ko’proq qoplashi kerak (0,7-0,8%).
   
3. 
   Molekulada baylanis chizig’iga nisbatan bir xil simmetriyada boliwi kerek. Agar elektron harakati simmetrik funksiya bilan ifodalansa, molekulyar orbital ha`m atom orbitallarning yadrolarida zaryadlarining bir-biriga qoplanishi hisobiga boladi shuning uchun bul molekula energiyasi atom orbitallaridagi energiyadan kem boladi. Bul vaqtdagi atom orbitallarini baylanislanistiriwshi (svyazivayushiy) orbital dep ataladi.¹
   

Agar molekulyar orbitallar payda bo’lishida elektron harakati antisimmetrik funksiya bilan ifodalansa, atom orbitallari elektron bulut kontsentraciyasi yadrolaridan tashqarida payda bolsa, unda nolga teng boladi. Bul molekulyar orbitallar energiyasi dastlabki atom orbitallar energiyasidan yuqori boladi ha`m uni, bo`shashtiruvchi (razrixlyayushiy) orbital dep ataladi.
Molekulyar orbitallar nazariyasining asoschilari Hund ha`m Malliken hisoblanadi, bul nazariyaga ko`ra har qaysi electron molekuladagi barcha yadro ha`m ko`p markazli orbitallar ta’sirida bo`lishi e’tiborga olinadi. Atom orbitallarning chiziqli kombinaciya usuli (AOChK) eng ko`p qo`llaniladi.
Agar biz tarkibida 1 ta electron ha`m 2 ta yadro bo`lga molekulani nazarda tutsak, ayni sistemada elektronning harakatini ikkita funkciya bilan ifpodalash mumkin boladi.
Birinchisi:

Ikkinchisi:

Bunda, C₁ va C₂ – o`zgarmas koeffisiyentlar, ψ<sub>1</sub> va ψ<sub>2</sub>-ayni elektronning 1- ha`m 2- yadroga oid funksiyalari, ya’ni ψ₁- simmetrik, ψ₂-antisimmetrik funksiyalar.