15-мавзу. Турли хил психология мактабларининг шахс назариялари режа

Интроверт ва экстравертлар ўртасидаги фарқлар

---

Boeree C. G. G. Hans Eysenck 
University. 1997. –
8
Айзенк ўзининг назарий концепцияларида катта эътиборни аниқўлчовларга қаратди. Бугунги кунга қадар 
унинг ишларини катта қисми интроверсия-экстраверсияга боғлиқ равишда шахс хулқ-атворида фарқлар мавжуд 
бўлиш ёки бўлмаслигини аниқлашга қаратилган эди
4
.
Айзенкнинг таъкидлашича, хулқ-атвордаги индивидуал фарқлар факторли анализ орқали аниқланиши, 
сўровномалар ҳамда лаборатория шароитларида ўлчаниши мумкин.
Айзенк назарияси доирасидаги тест натижалари орқали олинган тадқиқотларга кўра, бир қатор эътиборга 
лойиқ фактлар келтирилган. Масалан, экстравертлар интровертларга қараганда, оғриққа анча чидамли бўлиб, 
иш пайтида суҳбат қуриш ва кофе ичиш учун кўпроқ пауза қилишади. Улардаги қўзғалиш ҳаракат ва 
фаолиятларини самарали бўлишини таъминласа, бу нарса интровертларга тўсқинлик қилади
5
.
Экстравертлар ва интровертлар ўртасидаги баъзи бир эмпирик ўрнатилган фарқлар қуйида келтирилади.
• 
Интровертлар назарий ва илмий кўринишга эга бўлган фаолият турлари билан шуғулланишни 
ёқтиришса (масалан, инженерлик ишлари ва химия каби), экстравертлар эса инсонлар билан ишлашни маъқул 
кўришади (масалан, савдо-сотиқ ишлари, ижтимоий хизмат).
• 
Колледжда интровертлар экстравертларга қараганда кўпроқ муваффақиятларга эришишади. Колледжни 
психиатрик сабабларга кўра қолдирадиган студентларнинг аксарияти интровертлар бўлса, академик сабабларга 
кўра қолдирадиганларининг асосий қисмини экстравертлар ташкил қилади.
• 
Интровертлар эрталаб ўзларини анча тетик ҳис қилишса, экстравертларда бундай ҳолат кечқурун 
кузатилади. Бундан ташқари, интровертлар эрталаблари яхши ишлашади, экстравертлар эса куннинг иккинчи 
ярмида.
Интровертлар ва экстравертлар ўртасидаги асосий фарқлардан бири уларнинг стимулларга бўлган 
сезгирлигидир. Бу фарқ “лимон томчиси тести” ёрдамида осон аниқланиши мумкин. Агар бир одамнинг оғзига 
4 томчи лимон суви томизилса, интровертларда экстравертларга қараганда икки баравар кўп сўлак ажралар 
экан. Бу ҳолат интроверт ва экстравертлар физиолик фаолияти билан боғлиқҳисобланади. Айзенкнинг фикрича, 
интроверт ҳамда экстравертларнинг стимулларга бўлган реакциясидаги фарқнинг асосий сабаби уларнинг бош 
мия стволидаги ретикуляр формatsiянинг фаолиятига боғлиқ.
Айзенкнинг шахснинг тўлиқ суратини яратишда қилган саъйҳаракаталари таҳсинга сазовордир. 
Кўпчилик психологлар уни илмий асосланган шахс структураси моделини яратишда биринчи даражали 
мутахассис деб ҳисоблашади. Ўзининг ҳар бир ишида Айзенк, индивидуал хулқдаги фарқларни тушунтиришда 
нейрофизиологик ҳамда генетик омиллар ролига эътибор қаратган. Бундан ташқари, унинг таъкидлашича, 
ишончли шахс назарияси яратишдаги асос – бу аниқўлчов ишлари ҳисобланади. Шунингдек, унинг 
криминология, таълим, психопатология ва хулқдаги ўзгаришлар соҳаларидаги тадқиқотларини алоҳида 
таҳкидлаб ўтиш жоиз. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкин-ки, Айзенк назариясининг шуҳрати ҳали бунданда 
4
Boeree C. G. G. Hans Eysenck /Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 
1997. – Р.6 
5
/Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg
Р.6 

---

9
yuқорига кўтарилиб, олимлар томонидан уни ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан мукаммаллаштириш давом 
этади.