15-Mavzu: Adaptiv va optimal boshqarish tizimlari Intelektual boshqarish tizimlari

---

15-Mavzu: Adaptiv va optimal boshqarish tizimlari 
1.
 
Intelektual boshqarish tizimlari 
2.
 
Optimal boshqarish tizimlari 
Adaptiv boshqarish tizimlari. 
Adaptiv tizim - bu tashqi sharoitni oldingan kutilmagan o’zgarishida 
o’zining parametrlarini avtomatik tarzda o’zgartira oladigan tizimdir. Bu tizim o’z 
holati yoki xarakatini tahlil qilish asosida, ishlash sifatini saqlagan holda 
o’zgartirishlar qiladi. Masalan avtouchish tizimi, haydovchisiz boshqariladigan 
avtotizimlar shunday tizimlardir(1.21 rasm)
Lotincha adaptio- moslashuvchan ma’nosini anglatadi, shuning uchun 
adaptiv tizimlar 
moshlashuvchan boshqarish tizimlari
deb yuritiladi. Yana tizim 
o’z parametrlarini o’zgartira olish xususiyatiga ko’ra 
o’z-o’zini sozlovchi tizimlar
deb ham yuritiladi. 
Optimal boshqarish tizimlari. 
Optimal boshqarish tizimlari - tanlangan mezon bo’yicha boshqaruv 
ta’siriga va holat o’zgaruvchilariga qo’yilgan cheklashlar sharoitida eng yaxshi 
sifat ko’rsatkichni ta’minlovchi tizimdir. 
Masalaning to’g’ri qoyilishi ya’ni sifat me’zonini va chegaralovchi 
shartlarni to’g’ri tanlash optimal boshqarish masalalarda juda muhim hisoblanadi. 
Masalaning qo’yilishida tizimning amaliy talablari e’tiborga olinishi va u 
optimallik me’zonida yaxshi shakllangan bo’lishi kerak. Yana chegaralovchi
shartlar etarlicha to’liq sonda berilishi kerak. Optimallik me’zonlari
 
masalan, 
quyidagi korsatkichlar bo’yicha bo’lishi mumkin: dinamik aniqlik, teminal aniqlik, 
energiya sarfi ko’rsatkichi, yoqilgi sarfi ko’rsatkichi, tezkorlik ko’rsatkichi(vaqt 
sarfi). Bularning har biri tizimning bir tomonlama sifat ko’rsatkichini baholaydi. 
Odatda 
amalda 
ular 
bittadan 
ishlatilmaydi, 
ularning 
bir 
nechasining 
kombinatsiyalari foydalaniladi. 
Uchish apparati uchun quyidagi optillash masalalari ko’riladi: uchish 
apparatini fazoning belgilangan nuqtasiga minimal vaqtda etkazish, maksimal 
uzoqlikka uchirish, maksimal balandlikka uchirish, dvigatelni optimal boshqarish, 
minimal vaqtda berilgan burchakka burish, energiyani minimal sarflab T vaqt ichida 
burchakka burish, berilgan yoqilgi bilan ko’rsatilgan masofani bosib o’tish va h.k. 

Boshqarish tizimlarining umumiy blok-sxemasi 1.23-rasmda 

ko’rsatilgan.( A-axborot, D-dasturlagich, R-rostlagich, BQ- boshqarish qurilmasi, 
f-tashqi ta’sir) 
 
1.23-rasm. Optimal boshqarish tizimi umumiy blok-sxemasi. 

---

Optimal boshqarish tizimi ham dasturlash vositasiga ega. Chunki, qo’yilgan 
optimallashtirish masalasi tizim ish faoliyati davrida avtomatik hal etilishi kerak, 
bu esa faqat dasturiy vositalar orqali hal etiladi.
Dasturiy boshqarish tizimlari bilan optimal boshqarish tizimlari o’rtasidagi
farq, dasturiy boshqarish tizimlarida optimallashtirish masalasini yechish 
algoritmlari mavjud emas, ularda murakkab matematik operatsiyalar bajarilmaydi.
Nazorat savollari
: 
1.
Avtomatik boshqarishning qanday asosiy ko‘rinishlari bor? 
2.
Kuzatuvchi tizimlarga qanday tizimlar kiradi? 
3.
Optimal boshqarish nima? 
4.
Adaptiv tizimlar nimadan iborat? 
5.
Rostlashning asosiy qonunlari qanday?