14-Mavzu: O’zbekiston va shht geosiyosiy istiqbollari Reja

6.3. Yangi ming yillikda Markaziy Osiyo: Afg„oniston fojeasi va xavfsizlikni ta‟minlash vazifalari
Markaziy Osiyoda xavfsizlikning umumiy o„ziga xosligi va yangi chaqiriqlar. Dunyoning barcha davlatlari, qayerda bo’lishidan qat'i nazar, tobora ko’proq shu kabi xavfsizlik muammolariga duch kelmoqdalar. Bu nafaqat terrorizm, ekstremizm, ommaviy qirg’in qurollarini tarqatish, giyohvand moddalar savdosi balki, atrof muhitning buzilishi, global isish, o’rmonlarning kesilishi va boshqalar tahdidi muhim o’rinni egallay boshladi. Suv urushi xavfi tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu global muammolar va tahdidlarning barchasi Markaziy Osiyo uchun ham dolzarbdir. Ammo uning mamlakatlari, afsuski, hali ichki, endogen xarakterga ega bo’lgan ko’plab eski va yangi muammolarga munosib javob topishda hanuzgacha muvaffaq bo’lishmagan.
Bunga quyidagilar kiradi:
 quyidagi siyosiy qismlarga ega bo’lgan ichki siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy beqarorlik.
 millatlararo, ichki guruhlarraro taranglik;
 mintaqaviy elita va davlat mafkuralari o’rtasidagi qarama-qarshilik;
 aholining qashshoqlashuvi;
 aholi daromadlaridagi farqning chuqurlashishi va ijtimoiy muvozanatning kuchayishi;
 ishsizlikning yuqori darajasi, ayniqsa yoshlar orasidagi ishsizlik;
 korruptsiyani legallashishi;
 davlat tuzilmalarining past samaradorligi;
 har qanday siyosiy beqarorlik yuz berganda bosh ko’tarishga tayyor va dunyoviy hukmron rejimlarni obro’sizlantirish uchun ijtimoiy muammolardan faol foydalangan radikal islom;
 giyohvand moddalar savdosi va diniy ekstremizm ta'sirining o’sishi;
 oliy siyosiy hokimiyatning davomiyligi muammosi, chunki Markaziy Osiyo davlatlarida bunday davomiylik uchun aniq belgilangan va aniq qoidalar mavjud emas.
Davlatlararo ziddiyatlar ham davom etmoqda. Bu, birinchi navbatda, suv va energetika resurslari bo’yicha raqobat tufayli kelib chiqadigan "energiya delimitatsiyasi". Xususan, Amudaryo va Sirdaryoning transchegaraviy suv yo’llarida Tojikistonda Rog’un GESi va Qirg’izistonda Qambarota GESlarini qurish rejalari bilan bog’liq ravishda keskinliklar yuzaga keldi. Ushbu rejalar O’zbekistonni ayniqsa xavotirga solmoqda, chunki ular GESlar qurilishi natijasida daryolardagi suv oqimining pasayishidan qo’rqishadi.
Ikkinchidan, bu hal qilinmagan chegara mojarolari bo’lib, ular Markaziy Osiyoda xavfsizlikning jiddiy muammolariga aylanmoqda. Ushbu tortishuvlar mintaqaning aksariyat respublikalariga ta'sir qiladi, lekin ayniqsa, O’zbekiston, Qirg’iziston va Tojikiston, bu yerda etnik xilma-xillik va umumiy tan olingan chegaralarning yo’qligi erlarning etishmasligi va eng muhimi, quruq iqlim sharoitida suv resurslari takrorlanadigan nizolarga aniq ijtimoiy-iqtisodiy rang berish.
So’nggi yillarda ushbu uchta Markaziy Osiyo respublikalari o’rtasidagi keskinlashgan munosabatlar yangi etno-hududiy ziddiyatlarning paydo bo’lishini istisno etmaydi, ularning ijtimoiy asoslari aholining doimiy o’sishi va qiyin ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat tomonidan yaratilgan.
Uchinchidan, davlatlararo ziddiyatlar Markaziy Osiyo davlatlarida tugallanmagan davlat qurish va davlat mafkuralarining shakllanishidagi murakkab jarayonlarni qo’zg’atadi, ularning tarkibiy qismi ko’pincha qo’shnilarga nisbatan hududiy da'volarga yoki ma'lum bir davlatning da'volariga aylanadi. Shiddat bilan to’planib borayotgan ichki muammolar bilan bir qatorda tashqi tahdidlar Markaziy Osiyoda xavfsizligiga jiddiy muammo tug’diradi. Ular orasida transchegaraviy jinoyatchilik, terrorizm va giyohvand moddalar savdosining o’sishi mavjud. Ammo yaqin kelajakda Markaziy Osiyo uchun eng jiddiy tashqi muammo Afg’onistondagi toliblarning hokimiyat tepasiga qaytishi va radikal islomning markaziga aylanishi kabi istiqbolli afg’on fojiasi bo’lib qolmoqda.
Bizni fikrimizcha, mintaqadagi vaziyatga kamida to’rtta global omil ta'sir korsatadi:
1) dunyo hamjamiyatining yangi tartibga, yangi ko’p markazli dunyoga tez va hali oldindan belgilanmagan holda o’tishi;
2) davom etayotgan global pandemiya va moliyaviy inqiroz;
3) yaqin Sharq va Shimoliy Afrikadagi voqealar - "arab bahori" impulslari, radikal islomning chaqiriqlari, ushbu voqealarning kelib chiqishida turgan totalitarizmga qarshi kuchlarning tashabbusini qo’lga kiritish; 4) ushbu mintaqadagi ulkan uglevodorod zaxiralari Xitoy o’sib borayotgan iste'molchiga aylanmoqda. Bu (hali ham mutaxassislar darajasida) oddiy "uyg’un tinchlik" tushunchasidan ko’ra tushunarli geostratgiyani shakllantirishga olib keladi.
Birinchi navbatda "xavfsizlik" so’zi bilan nima ekanini tushunishimiz kerak. Xavfsizlikni avvalo barqarorlik bilan tenglashtirishidir. Xalqaro, mintaqaviy, ichki rivojlanishning barqarorligi "xavfsizlik" tushunchasining kvintessentsiyasidir. Analitik ravishda Markaziy Osiyodagi xavfsizlik muammolari haqida gapirganda, biz uchta darajani ajratib ko’rsatishimiz kerak: 1) ichki xarakterdagi barqarorlikka bo’lgan muammolar; 2) mintaqa mamlakatlaridagi ichki vaziyatdan kelib chiqadigan mintaqaviy muammolar; 3) tashqi muammolar.
Markaziy Osiyo davlatlariga xavf solayotgan asosiy tahdidlar (suv resurslaridan foydalanish; atrof-muhit degradatsiyasi, millatlararo to„qnashuvlar, narkobiznes, uyushgan jinoyatchilik, xalqaro terrorizm, diniy ekstremizm va demografiya).
Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsi Yevroоsiyo qit‘аsining strаtеgik muhim mintаqаlаri bilаn chеgаrаdоsh. Mintаqqаning shаrqidа-Хitоy vа Оsiyo Tinch оkеаni mintаqаsi mаmlаkаtlаri; jаnubidа Аfg’оnistоn, G’аrb vа shimоlidа-Kаvkаz, Turkiya, Yevropа, Rоssiya jоylаshgаn. Bu bоrаdа O’zbеkistоn Birinchi Prеzidеnti I.А. Kаrimоv shundаy dеydi: ―Biz Rоssiya, Хitоy, Hindistоn, SHаrq vа G’аrb mаmlаkаtlаrini bir-birigа mоs kеlmаydigаn mаnfааtlаri yuzаgа chiqаdigаn mintаqаning bir qismimiz. Аslidа shаkllаnib kеlаyotgаn lеkin judа kuch qudrаtli, XXI аsrning qiyofаsini shubhаsiz bеlgilаb bеrаdigаn bu kuch mаrkаzlаri аnа shu mintаqаdа o’z mаnfааtlаrini izlаydi². 90-yillаrning bоshlаridа ko’plаb хоrijiy siyosаtshunоslаr Mаrkаziy Оsiyodаgi yangi mustаqil dаvlаtlаrning jаhоn hаmjаmiyatigа muvаffаqiyatli kirib bоrishlаri yo’lidаgi аmаlgа оshirilishi lоzim bo’lgаn milliy tоtuvlik vа iqtisоdiy islоhоtlаrni o’tkаzish, siyosiy vа iqtisоdiy islоhоtlаr o’tkаzish bоrаsidаgi qоbiliyati vа imkоniyati еtаrli emаsligi bоrаsidа pеssimistik fikrlаr bildirdilаr³.
Mustаqillikni qo’lgа kiritgаn Mаrkаziy Оsiyo rеspublikаlаrini bugungi kundаgi iqtisоdiy, ijtimоiy, siyosiy, mа‘nаviy rivоjlаnishlаri vа ulаrning gеоsiyosiy hоlаtlаri, shuningdеk, хаvfsizlik qirrаlаri o’zаrо mоs tushаdi. SHu bоis, Mаrkаziy Оsiyo dаvlаtlаri siyosiy muhitning o’zаrо ko’rib chiqilishigа quydаgi to’rt mеzоn sаbаb bo’lishi mumkin: Birinchidаn, bugungi kundа dаvlаt хаvfsizligining mintаqqа хаfsizligi dаrаjаsigi ko’tаrilgаnligi;