14-mavzu. Menejerni rahbarlik uslubi va madaniyati. Reja: Menejer va rahbarlik uslubi tushunchasi

boshqarishiing tashkiliy-ma’muriy metodlaridan 
ham rahbarlar turlicha foydalanadi. Bular bo’lmasa ham buyruq chiqarish va aksincha, boshqarish 
funktsiyalarini buyruqsiz ham muvaffaqiyatli bajarish mumkin. 
Buyruq chiqarib, uni nazoratsiz qoldirish ham, uning bajarilishi ustidan aniq va amaliy nazorat 
o’rnatish ham mumkin. 
Shunday qilib, muayyan metodlarni amalga oshirishga har xil rahbarlar o’z indivudual uslubi 
bilan yondoshadi. 
Shu bilan birga, rahbarlik uslubi butunlay individual asosga ega deb qarash noto’g’ri bo’lur 
edi. Rahbarlik uslubiga boshqarish qonunlari va tamoyillari, rahbarlarga bo’lgan yagona talablar, 
jamoadagi sotsial-ruhiy muhitda, yuqori rahbarlarning boshqarishda qo’llaniladigan usullari kabi 
ko’pgina ob’ektiv omillar ta’sir ko’rsatadi. Demak, har bir rahbarning faoliyatida rahbarlik 
uslubining sub’ektiv va ob’ektiv unsurlari aralashib ketadi. 
Sub’ektiv unsurlar 
rahbarning: 
• ishchanlik va shaxsiy sifatlari; 
• mijozi, qobiliyati va qiziqishi; 
• bilimi, ko’nikmasi va mahorati; 
• tadbirkorligi va tashabbuskorligi kabi fazilatlarida namoyon bo’ladi. 
Rahbarlarning ishchanlik va ma’naviy-madaniy xislatlarini baholash amaliyoti shuni 
ko’rsatadiki, bunda birinchi o’rinda e’tiqodlilik, topshirilgan ish uchun shaxsan javobgarlikni his 
qilish, halollik, vijdonlilik, kishilarga nisbatan mexribonlik va e’tibor bilan munosabatda bo’lish 
turadi. Asoslangan qarorlarni mustaqil va tez qabul qilish qobiliyati, shaxsan intizomli bo’lish, 
mehnatsevarlik, tashkilotchilik, jamoada intizomni yo’lga qo’yish va saqlay bilish qobiliyati juda 
yuksak baholanadi. 
Rahbarlik uslubi, belgisi va bo’ysunuvchilarga nisbatan munosabatiga qarab, barcha 
rahbarlarni quyidagi uch turga ajratish mumkin (25-jadval). 
25-jadval
Rahbarlik uslubiga qarab rahbarlarning turlarga ajratilishi 
№ 
Rahbarlik turlari 
Izoh 
1. 
Avtokratik rahbarlar 
* Bunday turdagi rahbar: 

buyruq chiqarish, qaror qabul qilish, xodimlarga jazo berish yoki 
rag’batlantirishda jamoa fikrini hisobga olmaydi; 

o’zini jamoadan uzoq tutadi, jamoa a’zolarini bevosita muloqotda bo’lishini 
chegaralab qo’yadi; 

o’zining noo’rin harakatlarining tanqid qilinishiga chiday olmaydi;

o’ziga bo’ysunuvchilarning harakatlarini keskin ravishda tanqid qilishni 
yaxshi ko’radi; 

muttasil buyruq berishga, hammani o’z istaklariga so’zsiz bo’ysundirishga 
intiladi;

ko’p gapirishni yoqtirmaydi, lekin bo’ysunuvchilari bilan muomalada 
bo’lganda uning rahbarlik g’ururi balandligi, o’zini katta tutishi sezilib turadi;

o’ziga bo’ysunuvchilari oldida qovog’i solingan kayfiyatda bo’ladi. 
Xulaas, avtokratik rahbar o’ziga bino qo’ygan, dimog’dor, o’z qobiliyati va 
imkoniyataariga ortiqcha ishonadigan, hukmini o’tkazishga intiladigan 
kishilardan yetishib chiqadi. 
Bunday rahbar nazoratdan chetda qaasa, o’sha yerda dag’allik, takabburlik, 
tayziq o’tkazish, majbur qilish kabi o’ta salbiy holatlar avj uradi. 
Biroq avtakratik boshqaruv usulini har jihatdan yomon deb bo’lmaydi. Ba’zi 
bir hollarda bo’ysunuvchilarning madaniy darajasi, ahloqi pastligi sababli 
avtokratik uslubni tanlab olish ham ish berib qalishi mumkin. 
2. 
Liberal rahbar 
* Bunday turdagi rahbar: 

irodasiz, tashabbussiz bo’ladi;

---


o’z zimmasiga masuliyat olishni yoqtirmaydi; 

ishni o’z holiga tashlab qo’yadi; 

idoraga nisbatan qat’iy bo’lishdan hayiqadi; 

o’zini haddan tashqari ehtiyot qiladi; 

biron xodim bilan ham aloqani buzishni istamaydi; 

talabchan emas, sust nazorat qiladi; 

suiiste’mollikka bevosita yo’l qo’ymasa ham o’zini bilmaslikka soladi. 
Bunday rahbar tashqaridan ko’rsatiladigan ta’sirga moyilligi bilan ko’zga 
tashlanib turadi. 
3. 
Demokratik rahbar 
* Bunday turdagi rahbar:

boshqarish funktsiyalarini jamoa fikri bilan hisoblashib amalga oshiradi;

ishlab chiqarishni boshqarishga xodimlarni jalb qiladi, ularning bildirgan 
fikriga quloq soladi, ular bilan maslahatlashadi, ijobiy tomonlarini inobatga 
oladi; 

barcha bilan barobar va samimiy munosabatda bo’ladi, ustunligini 
bildirmaydi; 

buyruq berish yo’li bilan emas, balki ishontirish usulida ish tutadi; 

bo’ysunuvchilarning shixsiy tashabbusini, ijodiy faoliyatini rivojlantiradi 
va jamoada o’rtoqlik va ishchan muhitni yaratadi. 
Qayd etilgan rahbarlik uslublari sof holda uchramaydi. Hayotda har bir rahbarning ish uslubi 
har xil bo’ladi, lekin yuqoridagi uch uslubdan biri yaqqolroq sezilib turadi. Turli xil ishlab chiqarish 
vaziyatlarida har xil xodimga nisbatan rahbarlikning ijobiy tomonlaridan foydalanish kerak. Rahbar 
haqiqiy ahvolga qarab ish tutishi va bo’ysunuvchilarning o’ziga xos shaxsiy xislatlarini hisobga olib 
muomala qilishi kerak. 
Har bir boshqaruv uslubning samaradorligini baholash uchun amerikalik olim L.Laykert 
quyidagi koeffitsientni hisoblashni taklif qilgan: 
𝐾
𝑙𝑖𝑘
=
∑ 𝐼𝑈
∑ 𝑀𝐾𝑈
Bu yerda: K
lik
– avtokratik-liberallik koeefitsenti; 
∑ 𝐼𝑈
- rahbarlik uslubidagi ishontirish usullari yig’indisi; 
∑ 𝑀𝐾𝑈
- rahbarlik uslubidagi majbur qilish usullari yig’indisi; 
R. Laykertning fikricha, boshqaruv samaradorligi koeffitsienti 1,9 ni tashkil qilishi lozim. 
Boshqacha qilib aytganda rahbarlik uslubida rahbar ishontirish unsurlarini majbur qilish 
unsurlaridan taxminan ikki baravar ko’proq qo’llangandagina uning rahbarlik uslubi optimal, 
maqsadga muvofiq, samarali bo’lgan hisoblanadi. 
Umuman olganda har uchala turdagi rahbarlikning boshqarish funktsiyalarini bajarishdagi va 
ijtimoiy munosabatlardagi o’ziga xos xususiyatlarni quyidagi jadvalda umumlashtirib ko’rsatish 
mumkin (26-jadval).