14-mavzu. Korxona segmentar hisoboti reja

14.2. Korxonalarda segmentar hisobotni tuzish tamoyillari
Mamlakatimiz va MDH hisob amaliyotida bunday tajribaning mavjud emasligini hisobga olgan holda, segmentar hisobot tuzishning ba`zi tamoyillarini ko’rib chiqish zarur:

• 
  segmentar hisobot aniq manzilli, ishonchli, tushunarli, muhimlik kabi xususiyatlarni o’zida aks ettirishi hamda asosan xarajatlar, daromadlar, mahsulot sotish hajmini hisobga olishga yo’naltirilgan bo’lishi lozim;
  
• 
  ichki hisobot tezkorlik, ehtiyotkorlik, taqqoslanuvchanlik xususiyatlariga ega bo’lishi hamda menejerning rejalari, psixologiyasi va usulini nazarda tutishi kerak;
  
• 
  segmentar hisobot ahamiyatli, haqqoniy, xolis taqdim etilgan bo’lishi, izchil va tugallangan bo’lib, javobgarlik markazi ishini yanada yaxshilashga yo’naltirilishi lozim;
  
• 
  segmentarhisobotningshakllarivaregistrlarinitez-tezo’zgartirishmaqsadgamuvofiqemas, chunkibuholatularningsamaradorliginipasaytiradi;
  
• 
  boshqaruvchigaminimalhajmdagihamdamurakkabhisob-kitoblarsiz, tizimlashtirilganhisobottaqdimetilishilozim;
  
• 
  hisobotningboshmaqsadikorxonajamoasinijipslashtirish, ularningsalohiyatlarinikorxonainvestitsiyaloyihalarivabiznesrejasiniamalgaoshirishgayo’naltirishilozim.
  
• 
  boshqaruvsegmentarhisobotikorxonahisobsiyosatigamuvofiqkelishibilanbirgamoliyaviyhisobningxalqarostandartlari, hisobvahisobotningmilliystandartlari, davlatimiztomonidanqabulqilinganme`yoriy-huquqiymanbagahamasoslanishilozim.
  

14.3. Segmentarhisobotjavobgarlikmarkazlarifaoliyatinibaholashningasosisifatida
Segmentlarbo’yichahisobotnijavobgarlikmarkazlaribo’yichashakllantirilganhisobotsifatidata`riflashmumkin.
Segmentlar (javobgarlikmarkazlari) bo’yichahisobnitashkiletishzaruratimunosabatibilanboshqaruvhisobidaularningchegaralariniquyidagimezonlargamuvofiqbelgilashlozim:

• 
  mustaqilsegmenthisobotlariqandayko’rinishdabo’lishilozim (ya`ni, segmentarhisobotbirliklariniajratishmezoni);
  
• 
  segmentlararoo’zarohisob-kitoblardabahonishakllantirishningqaysiusuliqqllanilishizarur;
  
• 
  daromadlarvaxarajatlar, aktivlarvamajburiyatlarnisegmentlargataqsimlashuchunqandayasosmavjudbo’ladi?
  

Mustaqilsegmenthisobotishakllanishishart-sharoitlarisifatidaharbirxo’jalikvageografiksegmentningichkihisobotlaridanfoydalanishlozim.
Bozoriqtisodiyotisharoitidakorxonasegmentlario’rtasidaichkihisob-kitobnarxlariniqrnatishya`nitransfertbahohosilbo’lishihammuhimahamiyatkasbetadi, bundabittajavobgarlikmarkazio’zmahsulotiyokixizmatlariniboshqajavobgarlikmarkazigauzatadi, natijadabo’linmalaro’rtasidaqsibboruvchitartibdagibaholaryuzagakeladi.
Transfertbaholaribo’yichasegmentarhisobotnituzishda, transfertbaholarnihisob-kitobqilishningquyidagiusullaritahlilqilinadi:

• 
  bozor baholari asosidagi;
  
• 
  tannarx (o’zgaruvchan yoki tqliq) asosidagi “tannarx plyus” tamoyili bo’yicha;
  
• 
  shartnomaviy transfert baholari asosidagi (mahsulot ishlab chiqarish jarag`nida bozor kon`yunkturasi va xarajatlari ta`siri ostida).
  

Bozor baholarini shakllanishi ob`ektiv xususiyatga ega bo’lgan sharoitda transfert bahosi ham javobgarlik markazlari menejerlarining va xaridorlarning munosabatlari hamda malakalariga bevosita bog`liq bo’lmaydi. Bu usulning zaif tomonini ham ta`kidlash lozim ya`ni uning joriy etilishi rivojlangan bozor muhitini talab qiladi, bundan tashqari korxona javobgarlik markazlari (segmentlari) ishlab chiqariladigan mahsulotlar, ko’rsatiladigan xizmatlarga bozor baholarining darajasi to’g`risida axborot yig`ish uchun qo’shimcha xarajatlar qilishi lozim.
“Tannarx plyus” nomli ikkinchi usulda kutilayotgan foyda miqdori ustiga ma`lum foiz qqyiladi. Masalan, bitta bo’linma mahsulot (ishlar, xizmatlar) tqliq tannarxining 110 %li hisob-kitobidan kelib chiqsa, boshqa segment esa segmentni uzatuvchi mahsulot birligiga o’zgaruvchan tannarxni 150 %li hisob-kitobidan kelib chiqishi mumkin.
Uchinchiusulbo’yichatransfertbahohosilqilishdashartnomaviybahonianiqlashningquyidagiformulasidanfoydalaniladi: