14-Ma`ruza. Organik boglovchi moddalar sinflanishi. Bitum, dyogt va polimerlar, xossalari, ishlab chiqarish texnologiyasi va qollash sohalari

14-Ma`ruza. Organik boglovchi moddalar sinflanishi. Bitum, dyogt va polimerlar, xossalari, ishlab chiqarish texnologiyasi va qollash sohalari

Reja: 1. Organik bog‘lovchi moddalar sinflanishi.

2. Polimerlar, bitumlar va dyogtlar tarkibi va ishlatilish sohalari

Anorganik yoki mineral bog‘lovchi moddalar kukunsimon bo‘lib, mayda va yirik to‘ldirgichlar bilan birga suvda korilganda suyuq yoki plastik qorishma hosil bo‘ladi va asta sekin qotishi natijasida so‘n’iy toshga aylanadi.

Anorganik bog‘lovchilarni ishlatilishiga va xossalariga kura quyidagi guruxlarga bo‘lish mumkin:

• 
  havoda kotadigan bog‘lovchi moddalar (ohak, gips va kaustik magnezit);
  
• 
  gidralik bog‘lovchi moddalar (gidravlik ohak, portlandsement va uning turlari). Bu modda faqatgina havoda emas, balki suvda va namlikda xam qotish xususiyatiga ega bo‘ladi;
  
• 
  kislotalarga chidamli bog‘lovchi moddalar (kislotaga chidamli sementlar va eruvchan suyuq shisha).
  

YUqori da keltirilgan bog‘lovchilar asosida gisht terish va suvokchilik uchun qorishmalar, beton va temir-beton konstruksiyalar hamda qotish protsessi avtoklav deb ataluvchi kozonlarda ro‘y beradigan buyumlar tayyorlanadi.
Bog‘lovchi moddalar suv bilan qorishtirilganda fizik-kimyoviy protsesslar natijasida kuyuklasha boshlaydi, uning kuzgaluvchanligi kamayadi. Bunga bog‘lovchi modda kuyuklashuvining boshlanish davri, kuzgaluvchanligi butunlay yuqolgandan keyin esa oxirgi davri (qotish) deb ataladi.
Betonpolimerlar asosi smoladan yoki furfurolatseton misolidagi
maxsus qo‘shimchalar yordamida betonda qotadigan monomerlardan tashkil
topgan turli polimer bog‘lovchilardan (poliefirli, epoksidli, karbamidli)tayyorlanadi. Bunday betonlar agressiv muhit va o‘ta o‘tkir ta’sirga ega
bo‘lgan (ishqalanish, kavitatsiya va b.) sharoitlarda qo‘llash juda o‘rinli.
Betonlar aralash bog‘lovchilar, sement va polimer moddalardan ham
tayyorlanadi. Bunday betonlarni polimersement deb ataladi. Polimer
sifatida suvda eriydigan smola va latekslardan foydalaniladi. Noorganik
bog‘lovchilardan tayyorlangan betonlar xususiyatini g‘ovaklar va kapillyarda
qotuvchi monomerlarni shimdirish bilan yaxshilash mumkin. Bu tarkibdagi
betonlar betonpolimer deb ataladi. Maxsus betonlar alohida bog‘lovchi moddalarni qo‘llash bilan tayyorlanadi. Masalan: ishqor ta’siriga va issiqqa chidamli betonlar uchun kremneftor natriyli suyuq shisha, fosfat bog‘lovchi qo‘llaniladi. Ba’zi bir betonlar uchun betonga maxsus xususiyat beradigan maxsus bog‘lovchi moddadan foydalaniladi. Sanoat chiqindilaridan olinadigan betonlar atrof-muhitni muxofazalash va sement iqtisodida alohida ahamiyatga egadir.
Og‘ir va engil betonlarda zichlikni oshirish, ularning
o‘tkazuvchanligini kamaytirish, ingibirlashtiruvchi va zichlovchi
qo‘shimchalar qo‘shib himoya xususiyatlarini oshirish bilan armatura
saqlanishini ta’minlash mumkin. Biroq g‘ovak suyuqligida rN kam
bo‘lganligi uchun armaturaning saqlanishini ta’minlay olmaydigan beton
turlari ham mavjud. Bularga avtoklavda qotirilgan sement va ohakli
betonlar, gipssement – putssolan bog‘lovchili betonlar va boshqalar
taaluqli. Bunday betonlarda armatura maxsus - sement bitumli, sement-
polistirolli, sement-lateksli qoplamalar surish bilan himoya qilinadi

Eskirishi-bitumni tarkibi va xossalarini vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi mo‘rtligini oshiradi, suv yuqmasligini kamaytiradi. Quyosh nuri va kislorod ta’sirida bu jarayon tezlashadi. Reologik xossasi-suyuq bitum suyuq materialga xos qonunlarga mos tushsa, qattiq bitum esa bir paytni o‘zida ham plastik va elastik xossalariga ega. 156 Ximik xossasi. Bitum 50%li ishqor, 25%li HCl, 10% uksus kislotasiga bardosh bera oladi. Bitum organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Ximiyaviy moddalarga chidamliligidan foydalanib bitum qurilishda temir beton buyumlar, temir trubalar va shu kabi ximoya qilishda keng ishlatiladi. Fizik mexanik xossalari Bitumni markasini uni qattig‘ligi, yumshash temperaturasi va cho‘ziluvchanligiga qarab aniqlanadi. Bitum markasi ishlatilish joyiga qarab bitum 3 ga bo‘linadi: qurilish (BN), tombop (BNK), yo‘l uchun (BND). Qatron bog‘lovchilar. Qatron va pek tartibi. Qatron qattiq yog‘ilg‘ilar (toshko‘mir, qo‘ng‘ir ko‘mir, torf,ѐnuvchi slanets, yog‘och)ni havo bermasdan qizdirish yo‘li bilan olinadi. Qatron tarkibida fenol, benzol, toluol, ksilol, naftalin borligi uchun ximiya sanoatida sintetik mahsulotlarni olish uchun ishlatiladi. Ba’zan tosh ko‘mir qatroni, koks-ximiya zavodilarida ko‘mirni kokslash vaqtida qo‘shimcha mahsulot tarzida 5-7% miqdorida ajralib chiqadi, u o‘tkir, hidli, qop-qora suyuqlikdir, zichligi 1,1-1,35g sm³ Qatron bog‘lovchi materiallar quyidagilarga bo‘linadi: xom toshko‘mir qatroni: a) past temperaturada olinadigan-birlamchi. 500-6000C da olinadi to‘q qo‘ng‘ir rangli, q=0,85-1 g sm³ , bo‘lib tarkibida to‘yingan va to‘yinmagan uglevodorodlar va fenol bo‘ladi. b) yuqori temperaturada olinadigan –1000-1300⁰C da olinadi, qora suyuqlik, =1,12-1,23 g/sm³ . -toza qatron (toshko‘mir smolasi) xom qatronni qizdirib tarkibdagi ligroinlar va kerosin (smola vaznidan 30% gacha) chiqarib tashlanadi. -pek-xom toshko‘mir qatronini quruq xaydash yo‘li bilan olinadi qolgan qattiq qoldiq uni tarkibidan engil ѐg‘lar (180⁰C) fenol (180-210⁰C), naftalin (210-230C), antratsen moyi (360⁰C) kaynaydi. Pek-amorf, mo‘rt, qora rangli jins. 1,2-1,28 g/sm³, yuqori molekulali uglevodorod va o‘nik birikmalaridan va ozod uglerod (8-30%)dan tashkil topgan. Qatron va peklarni xossalari. Toshko‘mir qatronini zichligi 0,96-1,09 g/sm³. Qatron va pekni suyuqligi uni tarkibida ozod uglerod va qattiq smola ko‘paysa ortib boradi, chunki ѐg‘lar unda kamayib boradi.

Pekni yumshash temperaturasi 50-60°C Qatrondan olingan maxsulot (tol) bitumdan olingan maxsulotga (ruberoid) qaraganda atmosfera chidamliligi past. Bitum va katron bog‘lovchi moddalardan olinadigan materiallar Tombop va gidroizolyasion materiallar O‘rama materiallar: Ruberoid-qoplamali tombop material. Uni tayѐrlash uchun maxsus katronga avval yumshash temperatrasi kamida 40°C bo‘lgan yumshoq bitum shimdiriladi, keyin 90°Cda yumshaydigan qattiq bitum eritmasi uning sirtiga yupqa qilib qoplanadi, bitum qotmasdan turib, ikki tomonga mayda qilib tuyilgan talk ѐki slyuda sepiladi. Tangasimon slyudali ruberoid ham bo‘ladi. Ishlatish joyiga qarab: -Tombop-K-(krovelnыy) 157 -Terishga-P-(kladochnыy) Sepilgan modda turi va 1 m2 kartonga sepilgan vazniga qarab: RKK-500 A, RKK-400 A, RKK-400 B, RKK-400 V, RKM-350 B, RKM-400 V, RPM-300 A, RPM-300 B, RPM-300 V, RPP-350 B, RPP-350 V, RPP-300 A, RPP-300 B, RPP-300 V. R-ruberoid, P-yoziladigan, K-yirik donali, M-tangasimon pergamin YUmshash temperaturasi 40°C dan past bo‘lmagan bitum bilan shimdirilgan tombop qarton. U ruberoid ostidan tushaladi va par o‘tkazmaydigan material xisoblanadi. Folgoizol- Qalinligi 0,2-0,5 mm alyuminiy qog‘ozining ikki tomoniga bitum qoplangan o‘rama material. U hech nam o‘tkazmaydigan ostki qismi bitum-rezina bilan qoplangan. Egilganda sinmaydi, chirimaydi va mustahkam. Folgoruberoid-alyuminiy folgani ikki tomonni bitum mastikasi bilan qoplangan bo‘ladi. Er osti va gidrotexnik inshoatlarda ishlatiladi.
Gidroizol-asbest kartonni neft bitumi bilan shimdirilgan gidroizolyasion material. U er osti va gidrotexnik inshoatlarda ishlatiladi. Tol-Tombop kartonni katronga shimdirib, ustiga qoplab qum ѐki mayda mineral kukun sepib olinadigan o‘rama material. Mastika. Organik bog‘lovchi materiallarning (bitum, karton, smola) to‘ldirgichlar (kaolin, asbest, to‘yilgan ohaktosh, soz tuproq) bilan qorishtirib ishlangan bo‘tqasimon material mastika deyiladi. Mastikalar ishlatilishiga qarab issiq va sovuq xillarga bo‘linadi: -issiqlari oldindan 160°Sda, eritiladi. -sovuqlari tarkibida erituvchi modda bo‘ladi, ular 60-70°Sda eritiladi. Bitumli sovuq mastika quyidagicha tayѐrlanadi: -neft bitumi (markasi BND-III, BND-IV, BND-V)-40%; so‘ndirilgan ohak-12%; VI-VIII sortli asbest-8%; va solyarka-40%, hammasi maxsus qozonda qorishtiriladi. Emulsiya. YUqori (130-150°C) temperaturada eritilib bitumni issiq suv bilan tez havo bosimida ko‘pirtirib aralashtirib, keyin sovutilib olinadigan qora rangdagi suyuqlik-bitum emulsiyalaridir. Bunda bitum suvda juda mayda tomchilarga bo‘linib erkin holatda bo‘ladi. Suyuqlikdagi mayda bitum tomchilari o‘zaro yopishib qolmasligi uchun uni tayyorlashda emulgatorlar (sulfit spirt bardasi, yog‘li kislota) qo‘shiladi. Emulsiyalar maxsus qorgichlarda tayѐrlanadi. Buning uchun 40-60% miqdorida 110- 120°Cda qizdirilgan bitum; 60-40% issiq suv va 0,01-2% emulgator bilan qorgichda tez aralashtiriladi.

Pastalar obdon to‘yilgan (yirikligi kamida 0,005 mm) ayrim mineral moddalarni bitum emulsiyasi bilan qorishtirib tayyorlanadi. Asfalt betonlar va qorishmalar Asfalt qorishma tayѐrlash uchun bitum yoki qatron bog‘lovchi moddani qum bilan maxsus qorgich qozonlarda 160-180°C gacha isitilgan holatda aralashtiriladi. Ular qurilishda gidroizolyasiya maqsadlarida (1-2 sm) va asfalt pollar qurishda ishlatiladi. Qorishma tarkibida bitum miqdori 8-10% bo‘ladi. Asfalt qorishma bitum bilan to‘ldirgich nisbati (og‘irlik hisobida)-1:1,5 dan 1:1,25 gacha bo‘ladi. Asfalt beton–shag‘al, qum va bitum obdon qorishtirib zichlangan material. Asfalt betonda bitumni umumiy miqdori 6-12% bo‘ladi. Ishlatilishiga qarab: issiq, iliq va sovuq turlarga bo‘linadi. O‘rta Osiѐ sharoitida ishlatiladigan asfalt-beton quѐsh nuri ta’sirida 80-90°C gacha qiziydi, natijada uning mustahkamligi bir muncha kamayib, nishab tomonga «oqish» 158 hodisasi ro‘y beradi. Buning oldini olish uchun qorishma tayѐrlashda unga ohak, sement va 3-6% miqdorida kauchuk-rezina aralashmasi qo‘shiladi. Qatron-beton –toshko‘mir ѐki slanets qatronlarini 130-160°C gacha qizdirib, uni mayda va yirik to‘ldirgichlar bilan qorishtirib, keyin zichlab olingan sun’iy materialdir.Bu strukturaviy nuqsonlari katta soni va ularning jismoniy va mexanik xususiyatlari sezilarli pasayishiga olib keladi. Polimer gidroksil guruhlar bilan vodorod hosil qilish qobiliyatiga ega. Kimyoviy qarshilik agressiv muhitlarga ko‘proq intensiv ta’sir etadi.

Betonopolimer an’anaviy beton mahsulotlari, ularning qotishi va operatsiya davomida shakllanishi natijasida, g‘ovak, kapillyarlar, turli mikronuqsonlari keng tarmog‘i mavjudligi hisoblanadi.
Polimerbeton
Qum va shag‘al: linkerы turli polimer qatronlar va bo‘lgan polimer deb betonlar, noorganik materiallar mavjud. Qotirgichlar, plastifikatorlar va boshqa qo‘shimchalar qatronlar xususiyatlarini yaxshilash, qattiqlashishini tezlashtirish uchun ishlatiladi. Eng keng tarqalgan furan, epoksi va poliester termoset qatronlar polimerbetonov uchun ishlatiladi. Epoksi qatronlar - epoksi guruhi o‘z ichiga oladi.

Kislotali muhitda chidamli furan qatronlar va formaldegid ishlatiladi. Polimerbetonlar xususiyatlari qatronlar turi, beton tarkibi va uning ishlab chiqarish texnologiyasiga bog‘liq. Furan, fenol, polester, epoksi: polimer birlashtiruvchi moddaning turiga qarab sinflarga bo‘linadi. Furan polimer aniq eng chidamli polimer materiallardan biri hisoblanadi. U izchil sulfat va xlorid kislota, xlorid, ishqorlarda, shuningdek yog‘lar, moylar va neft mahsulotlarining xususiyatlarini saqlab qoladi.

Asfalt-beton

Asfalt-beton, tuzilma tashkil etuvchi tarkibiy qismi yanada yupqa majburiy qatlami orqali g‘ovak tuzilishi shakllanishga olib keladi.

YOg‘ochning kimyoviy ta’sirga turlicha ta’siri. Bu kaliy va natriy tuzlari, mineral o‘g‘itlar ta’siriga juda chidamli bo‘ladi. Eng organik kislotalar; sirka, chumoli, limon va boshqa kislotalar ta’siriga chidamli bo‘ladi.

YOg‘och kimyoviy yanada barqaror ekanini ta’kidlash lozim. O‘zgarishlar ta’siri harakatlar kamayishiga olib keladi, bu esa, suvga moyil bo‘ladi. YOg‘och polimerlar va kimyoviy o‘zgarishlar bilan kurashish samarali usuldir. YOg‘och (fenolik, formaldegid, karbamid-formaldegid, melamin-formaldegid, silikonlar furan, to‘yinmagan poliesterler) va monomerlar (stirol, metil metakrilat) va hokazo o‘zgartirish uchun ishlatiladi. Polimer, yog‘och hujayralarining bo‘shlig‘ini o‘z biokimyoviy qarshiligini kuchaytiradi. YOQPlar chidamliligi namlik va materiallar zichligi ham yuqori darajada bo‘ladi.
YOg‘och qurilish materiali sifatida engil massaga chidamliligini kam o‘zgarishi,pishiqligi va hatto betonlarni emiruvchi moddalarga nisbatan chidamliligi bilan xarakterlanadi. SHu bilan birga birqancha kamchiliklarga ega. Keng qo‘llaniladigan yog‘ochlar qarag‘ay, el va boshqalar. YOg‘ochning suvda va havoda korroziyaga chidamligi juda yuqori. YOg‘ochning suvga chidamliligini unga aralashgan havo konsentratsiyasining namligi bilan izohlash mumkin yoki aksincha suv sathi o‘zgaruvchan zonada joylashgan yog‘och, ya’ni doimiy ravishda, ham ho‘llanib, ham qurib turadigan yog‘och tez ishdan chiqadi.

YOg‘ochni chirishdan va yong‘indan himoya qilish
YOg‘och inshootlarni agressiv ta’sir biologic agenti bor - yog‘ochni kimyoviy va biologic chirishga sabab, agressiv kimyoviy muhit (gazsimon, qattiq, suyuq) zamburug‘lar.
Quruq sharoitda va yog‘och to‘g‘ri ventilyasiya bilan uzoq vaqt davomida saqlanadi. Biroq, yog‘och elementlarning muqobil namlash va quritish yog‘och cherish uchun qulay hisoblanadi. SHunday qilib, namlik,yog‘ingarchilik biologic yog‘och uchun tarkibiy elementlari agressiv harakatlar darajasiga muvofiq o‘zgaruvchan.YOg‘och o‘zgaruvchan namlik sharoitida bo‘lib, osonlik bilan yetarli namlik (ortiq 18-20%) va ijobiy temperatura paydo bo‘ladi va so‘ngra materiallar zich tana yuzasida hosil qilish mumkin.

YOg‘och qurilishida kimyoviy agressiv gazsimon va mustahkam axborot vositalari ta’siri o‘rta tarkibi va namlik sharoitlari bo‘shliqlarga bog‘liq. Kimyoviy korroziya jihatidan, daryo, ko‘l va dengiz suvi, neft va neft mahsulotlari, mineral yog‘lar. Kislota va ishqorlar, ularning kontsentratsiyasiga qarab, yog‘ochga agressiv muxit darajasini baholash mumkin; o‘rta, kuchli, agressiv suyuq muhit. Agressiv harakatlar shiddatli darajada o‘rta kimyoviy muhitda foydalanish uchun mo‘ljallangan yog‘och inshootlar uchun, quyidagi qo‘shimcha talablarni ta’minlash kerak: qurilish ishlab chiqarish (qarag‘ay, archa, va boshqalar).

Biologik agentlar harakatining agressiyasiga og‘ir darajada o‘rta kimyoviy muhitda foydalanish uchun yog‘och tuzilmalarni loyihalashtirish lozim. YOg‘och chirishni nazorat qilish asosiy yo‘ldir. Kimyoviy jarayon – zamburug‘lar uchun zaharli moddalar – yog‘ochni himoya qilish. Zamburug‘larga qarshi zaharli, antiseptik, insonlarga zararsiz bo‘lishi kerak.

Suvda eruvchan himoya guruh 2,3% konsentratsiyasi suvli eritmasi natriy ftorid, u zamburug‘lar va hasharotlar uchun juda zaharli hisoblanadi va ohak bilan birgalikda, sement erimaydigan kalsiy xlor bo‘ladi; natriy suvli eritmasi natriy ftorid bilan birgalikda ishlatiladi; rux xlorid 5% suvli eritmasi, ikkinchi konsentratsiyasi sifatida. metall chirishga sababli; temir kuporosi 10% suvli eritma shaklida ishlatiladi.

Antiseptik fenol va uning birikmalari borligi bilan belgilanadi. Bular: neft - ko‘mir smola, bir o‘tkir hidli, o‘ta zaharli hisoblanadi

YOg‘och xom ashyosini oqilona va tejamkorlik bilan foydalanish muammosi hal bo‘lmagan, chiqindi ishlab chiqarishni qayta ishlashni tashkil etish hisoblanadi. Ilmiy va amaliy echimlarining asosiy jihati yog‘och chiqindilari, tabiiy bog‘lovchi yoki o‘z ichiga olgan materiallarni qayta ishlash, ishlab chiqarilgan yuqori samarali va uzoq umr sun’iy konglomeralarini ta’minlash.

Nazorat savollari:

1. 
   Kimyoviy qarshilikni baholashda agressiv muhitlar.
   
2. 
   YOng‘inga qarshi yog‘ochni himoya qilish.
   
3. 
   YOg‘och kimyoviy ta’siriga nimalar ta’sir ko‘rsatadi?
   

Foyd Asosiy adabiyotlar

1. Qosimov I.K. Qurilish materiallari. Darslik. Mexnat. T., 2004.
2. Maxmudova N.A. Bog‘lovchi moddalar. O‘quv qo‘llanma. TAQI, T., 2012.
3. Nuritdinov X.N., Qodirova D.Sh. Bog‘lovchi moddalar va qurilish materiallarini tadqiq etish usullari. O‘quv qo‘llanma. TAQI, T.,2012.
4. Voljenskiy A.V. Mineralnыe vyajuщie veshestva. M., Stroyizdat. 1979.

Qo‘shimcha adabiyotlar
5.Samigov N.A. Bino va inshoatlarni tamirlash materialshunosligi. TAQI. T., 2005.
6.O‘zRST 22266-94 Sulfatga chidamli sement. Texnik shartlar.
7.O‘zRST 762-96 Rangli portlansement.
8.O‘zRST 767-97 Oxak va oxak aralashgan bog‘lovchilar. Sinash usullari.
9.O‘zRST 768-97 Gips bog‘lovchilar. Sinash usullari.
10.O‘zRST 305-97 Sementlar. Umumiy texnik shartlar.
11.O‘zRST 872-98 Betonlar. Buzmasdan mustaxkamligini aniqlash usullari.
12.O‘zRST 10060.3-95 Betonlar. Sovuqqa chidamlikni tezkor tuzilish mexanik usuli bilan aniqlash.