14-ma’ruza. “Noleksik” lug‘atlar tuzish. ORTOLOGIK lug‘AT. KORPUS ASOSIDAGI BIRIKUVCHANLIK lug‘ati. Reja

14-MA’RUZA. “NOLEKSIK” LUG‘ATLAR TUZISH. ORTOLOGIK LUG‘AT. KORPUS ASOSIDAGI BIRIKUVCHANLIK LUG‘ATI.
REJA:

1. 
   “Noleksik” lug‘atlar
   
2. 
   Ortologik lug‘at.
   
3. 
   Korpus asosida birikuvchanlik lug‘atini tuzish.
   

Tarix silsilasida o‘ziga xos o‘rin va ahamiyatga ega bo‘lgan tilshunoslik fani bir qancha yo‘nalishu sohalari yordamida turli xil muammolarni o‘rganib, tarixiy taraqqiyotga o‘zining munosib hisssasini qo‘shib kelmoqda. Tilshunoslikning har bir yo‘nalishi o‘zining qimmatli tadqiqotlari bilan jamiyatning ijtimoiy ehtiyojlari qondirilishida alohida ahamiyatga ega. Shunday yo‘nalishdardan biri ortologiyadir.

Ortologiya so‘zining lug‘aviy ma’nosi, etimologiyasi lug‘atlarda quyidagicha izohlanadi:
“Ortologiya (“Tilshunoslik fanlari doirasida ortologiya – til me’yorlari va ularni o‘rnatishni o‘rganadi. Ortologiya XIX asrda – til sistemasi va til me’yorlari o‘rtasidagi farq anglangan paytda grammatikadan ajralib chiqdi va mustaqil bo‘ldi. Ortologiyaning grammatikadan ajralib, mustaqil bo‘lganligi tabiiy hol. Chunki til me’yorlari nafaqat grammatika sohasi, balki tilning barcha sohalari uchun birdek ahamiyatlidir.
“Ortologiya. 1. Uzus va til sistemasiga nisbatan me’yorlarning tarixiy o‘zgaruvchanligi va faoliyatini o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi. 2. To‘g‘ri nutq nazariyasi”. Ushbu izohda ortologiya ko‘p ma'noli so‘z sifatida sharhlangan. Izohdan anglash mumkinki, ortologiya uzus (biror bir til ahlida til sistemasida mavjud bo‘lgan imkoniyatlardan foydalanib kelinayotgan qismi) va til sistemasiga nisbatan me’yorlarning vaqt o‘tishi bilan o‘zgargan variantlarini o‘rganar ekan. Shu bilan birga, lug‘aviy ma'nosidan kelib chiqib to‘g‘ri nutq nazariyasi deb ta'riflangan.
“Ortologiya – o‘rganish obyekti to‘g‘ri adabiy nutq nazariyasini izohlaydigan tilshunoslik bo‘limi. Ortologiya tushunchasi adabiy tilning og‘zaki va yozma me’yorlarini egallash, ya'ni nutq madaniyati tarkibiy qismlari normalarini o‘rganish bilan bog‘liq”. Bizningcha, keltirilgan izoh tushuncha mohiyatini yuqoridagilarga qaraganda yaqqolroq ifodalagan.
Ingliz tili lug‘atlarida ham ortologiya ma’no jihatidan yuqoridagi lug‘atlardan farq qilmagan holda izohlangan. Shu bilan birga qo‘shimcha faktlar ham keltirilgan:
“Ortologiya 1. ot. kamdan-kam uchraydigan. Tilni to‘g‘ri, tasdiqlangan yoki an'anaviy ishlatish bilan shug‘ullanadigan grammatika sohasi. Kelib chiqishi XVII asr boshlari; eng birinchi foydalanish Martin Foterbi (1560-1620)da uchraydi. Ortologiya 2. biologiya. Kelib chiqishi 1970 yillar; ilk marta tizimli zoologiyada ishlatilgan. Ingliz ruhoniysi sifatida tanilgan Martin Foterbi 1618 yil Salisburi cherkovining yepiskopi bo‘lgan. Ateizmga qarshi g‘oyalarni aks ettiruvchi asarlari mavjud va ushbu asarlarida ortologiya so‘zini birinchi marta ishlatgan.
Ortologiya terminining tizimli zoologiyada ilk marta 1970-yil ishlatilganligi aytib o‘tilgan. Nazarimizda, keyinchalik biologik termin sifatida foydalanilgan. Chunki lug‘atlardan izlaganimizda faqatgina biologik termin izohiga ko‘zimiz tushdi: “Ortologiya biol. genetikaning bir avloddan paydo bo‘lgan turli xil jonzotlarning gen xususiyatlarini o‘rganuvchi bo‘limi”.
Ikki sohada ishlatiladigan ortologiya terminlari o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjud. Bog‘liqligi shundaki, meros bo‘lishlik, ko‘chib yuruvchanlik xususiyatlari har ikki termin uchun umumiydir. Gen [yun. genos – urug‘, kelib chiqish] – irsiyatning elementar birligi va moddiy asosi bo‘lib, u organizm belgi va xususiyatlarini nasldan naslga o‘tkazish funksiyasini bajarganidek, tildagi adabiy me’yor ham avloddan avlodga ko‘chadi, meros bo‘lib qoladi.
“Ortologiya instituti tomonidan asosiy ingliz tiliga so‘zlarni tanlash uchun ortologiya so‘zi eng ko‘p ishlatiladi. S.K.Ogden va I.A.Richardslarning “The Meaning of Meaning” (“Ma’noning ma’nosi”) kitobi ortologiyaga oid eng muhim kitobdir. Ortologiya termini Karl Pearsonning “The Grammar of Sciense” (“Ilm grammatikasi”) kitobi orqali kirib kelgan.
XX asrda tilshunoslik semantikasi va semiotikasiga oid ishlarda tez-tez sanab o‘tiladigan S.K.Ogden (1889-1957) va I.A.Richards (1893-1979)larning “The Meaning of Meaning” (“Ma’noning ma’nosi”) kitobi 1923-yilda yozilgan. Bu asar “Ortologiya” va “ortologik” terminlari sharhlangan eng muhim kitoblardan biri sanaladi. Unda ingliz tilini soddalashtirish ortologiyaning muhim sohalaridan biri ekanligi ta'kidlanib, oson va sodda ingliz tili me’yorlarini ishlab chiqishga harakat qilingan. Oradan biroz vaqt o‘tgach, 1928-yil ularning tadqiqotlari Ortologik institut nomi bilan birlashtiriladi. Ogden asosiy ingliz tilini targ‘ib qilish uchun 1927-yilda Ortologiya institutini tashkil qildi. Institutning bosh qarorgohi Kembirijda King paradida joylashgan edi. Keyinchalik 1943-yilda institut Londonning Gordon maydoniga ko‘chib o‘tadi. Institut asosan ingliz tiliga oid lug‘atlarni tuzish va targ‘ib qilish bilan shug‘ullanadi. Ogdenning asosiy ingliz tilini himoya qilish harakatlari 1925-yildan to umrining oxirigacha davom etgan. U Basic English (asosiy ingliz tili) – 850 so‘zdan iborat yordamchi xalqaro til lug‘atini yaratadi, bu lug‘at kundalik maqsadlar uchun zarur bo‘lgan barcha jihatlarni o‘z ichiga qamrab olgan edi. Shuningdek, ogden.basic-english veb saytini ham yaratdi. Umuman olganda, Ogden va Richardslarning asosiy maqsadi insonlar uchun qulay bo‘lgan til me’yorlaridan foydalanib, sodda, o‘rganilishi oson bo‘lgan asosiy ingliz tilini ishlab chiqish va targ‘ib etishdir.
Karl Person (1857-1936) kuchli ingliz matematigi bo‘lib, matematik statistika fanini yaratgan. Uning “The Grammar of Sciense” (“Ilm grammatikasi”) asari dastlab 1892-yil nashr etilgan bo‘lib, unda “ortologiya – mantiqning asosiy qismi tildan to‘g‘ri foydalanishni o‘ganish, aniq belgilash va zarur bo‘lganda atamalarni ixtiro qilish” degan ortologiyaning 3 tomonli ta’rifi tildan to‘g‘ri foydalanish bilan boshlanib, normativ yondashuv sifatida izohlash bilan tugagan. Ingliz tilshunosligida K.Person 1-marta ortologiyani tilshunoslik termini sifatida izohlagan. Ortologiyaning lug‘atdagi ilk ta’rifi Oksford ingliz tili lug‘ati (Oxford English Dictionary)da keltirilgan: “Insonlarga so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llashni o‘rgatish”.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, ortologiyaning “foydalanish chastotasi bo‘yicha mashhurlik darajasi quyidagicha: 129276”. Chastotadan ko‘rish mumkinki, ortologiya tushunchasi barcha xalqlar tilshunosligiga to‘liq kirib bormagan. Chindan ham bu terminni ayrim til lug‘atlari (rus, ingliz, fransuz, qozoq va bq.)dagina uchratdik. Bu lug‘atlarda ham ortologiya izohi tahlilga tortilgan lug‘atlardan farq qilmaydi, shuning uchun maqolada keltirish joiz deb hisoblamaymiz. Ammo izohlar bir-biriga yaqin bo‘lsa-da, ortologiya sohasiga oid tadqiqotlar har bir tilda turlichadir.
O‘zbek tilidagi lug‘atlarni kuzatar ekanmiz, ortologiya so‘ziga ko‘zimiz tushmaydi. Faqatgina yangi tahrirdagi O‘TILda orto- tushunchasiga berilgan izohni ko‘rish mumkin: “orto-, orfo- (yun. orthos – to‘g‘ri, to‘ppa-to‘g‘ri) Baynalmilal o‘zlashma qo‘shma so‘zlarning birinchi qismi: biror narsa-hodisaning to‘g‘riligini, tikligini, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ro‘y berishini bildiradi (Yunoncha old qo‘shimchaning ikki xil o‘qilishidan ikki xil variantda yoziladi) mas.: ortopediya, orfografiya”.
Lug‘atlarda berilgan ta'riflarni umumlashtirib, shuni aytish mumkinki, ortologiya tilshunoslikka oid termin sifatida tildagi adabiy me’yorlarni o‘rganadigan sohadir. Adabiy me’yor – tilda lingvistik birliklarni ishlatish uchun tarixiy va ijtimoiy jihatdan tasdiqlangan qoidadir. Ma’lumki, me’yor dinamik bo‘lib, vaqt o‘tgan sayin o‘zgarib turadi va shu bilan birga konservativ, ya'ni barqarorlikni ham bildiradi.
Zamonaviy tilshunoslikning antroposentrik yo‘nalishini kuchaytirish, asosiy e’tiborni til sistemasidan kommunikativ jarayonga qaratish bir qator nutq fanlarini rivojlantirishni va qayta ko‘rib chiqishni taqozo etdi. Nutq madaniyati bilan bog‘liq muammolarning ortganligi zamonaviy ilmiy g‘oyalarni aks ettiruvchi lingvistik nazariyani yaratishga ehtiyoj tug‘dirdi. Shu munosabat tufayli nutq madaniyati, adabiy me’yor va bu tushunchalar bilan bog‘liq hodisalarni yaxlit ifodalaydigan ortologiya sohasi tilshunoslikka kirib keldi.
XX asrda Rossiya, Chexiya, Germaniya va boshqa til markazlarida ortologiya muammolari o‘rganildi. Dunyo tilshunosligida ortologik tadqiqotlar juda ko‘pchilikni tashlil etadi. Bu tadqiqotlarning har biriga bir maqola doirasida to‘xtalib o‘tishning imkoni yo‘qdir. So‘nggi o‘n yillikda rus tilshunosligida yaratilgan tadqiqotlarda (A.G.Jukova (2002), E.M.Xakimova (2003), O.G.Nikonorova (2005), G.E.Dronova (2006), I.V.Berelya (2007), A.G.Krotova (2011), T.A.Slavgorodskaya (2011), V.V.Svinsov (2012)) ortologiya bilan shug‘ullangan olimlar nomi sanab o‘tilgan. Shuningdek, E.Begmatov va A.Mamatovlarning “Adabiy norma nazariyasi”(1-qism) kitobida adabiy til, adabiy normaga oid ishlar batafsil o‘rganilgan, tahlil qilingan va ilmiy jihatdan umumlashtirilgan.
Ortologik lug‘atlar deganda, odatda, til va nutqni takomillashtirish, adabiy tilning mavjud me’yorlarini mustahkamlash vazifalariga xizmat qiluvchi adabiy nutq me’yori lug‘atlari tushuniladi. Tilshunoslikda orfologiya bo‘lim deb ataladi, uning obyekti to'g'ri adabiy nutq nazariyasi hisoblanadi. Shuning uchun ortologik lug‘atlar ko'pincha “ruscha nutqning to‘g‘riligi” lug‘atlari, “qiyinchiliklar”, “so‘zlardan foydalanishning qiyin holatlari” lug‘atlari deb ataladi. Ular,odatda, har bir lug‘atning turini, uning hajmini va lug'atda tasvirlangan ma’lumotlarning maqsadli tabiatini oldindan belgilab beradigan, tarixan o‘rnatilgan me’yorlar tizimiga asoslangan normallashtiruvchi tabiatning yagona konsepsiyasi bilan tavsiflanadi.
Birinchi orfologik lug‘at A.N.Grex (1839). Lug‘atlar bir xil turga tegishli: K.P.Zelenetskiy “Novorossiysk viloyatida rus tili to‘g‘risida” (1855); V.Dolopcheva “Rus tilidagi so‘zlashuv nutqidagi tartibsizliklar lug‘ati tajribasi” (1886); I.I.Ohienko “Rus adabiy stressi (ruscha stressning qoidalari va lug‘ati)” (1911) va “Rus tilidagi noto‘g‘ri, qiyin va shubhali so‘zlar, sinonimlar va iboralar lug‘ati. Talabalar va o'z-o'zini tarbiyalash uchun rus nutqining stilistikasi bo‘yicha qo‘llanma” (1911); Chernisheva “Rus nutqining to‘g‘riligi va sofligi. Rus stilistik grammatikasi tajribasi” (1911); ushbu lug‘atning 2-nashrida (1914) V.I.Chernishev “Qo‘llash qiyin” (3 mingdan ortiq so'z shakllari) alifbo lug‘atini kiritdi.
O‘zbek tilshunosligidagi ayrim ishlarda ortologiya tushunchasiga qisqagina ta’rif berilgan bo‘lsa (mas. nutq haqidagi ta’limot – ortologiya), ayrim ishlarda tilshunoslikning yangi yo‘nalishi yoki maxsus tadqiq etilishi lozim bo‘lgan sohalardan biri ekanligi aytib o‘tilib, nomi keltirilgan, xolos. Bu faqat ortologiya terminini ishlatilishi bilan bog‘liq qarash. Ortologiya sohasi tarkibiga kiradigan adabiy norma, til me’yori, nutq madaniyati va uslubiyati, adabiy til kabi bir qator tushunchalar o‘zbek tilshunoslari tomonidan tadqiq etilgan va tadqiq etilmoqda.
O‘zbek tilshunosligida 1960-yillardan keyin til normalariga daxldor bir qator ishlar e’lon qilingan. O‘zbek adabiy tili normasi va nutq madaniyatining nazariy masalalari S.Ibrohimov, E.Begmatov, R.Qo‘ng‘irovlarning maqolalarida, leksik norma masalalari Sh.Shoabdurahmonov, A.G‘ulomov, O.Usmonov masalalarida, uslubiy norma G‘.Abdurahmonov, I.Qo‘chqortoev, B.O‘rinboev, M.Mukarramov, R.Qo‘ng‘urov, I.Toshaliev, B.Umurqulovlarning kuzatishlarida, nutq madaniyatida lug‘atlarning o‘rni va roli S.Akobirov, T.Aliqulov, E.Fozilovlar ishlarida, tinish belgilarining ishlatilish normalari X.G‘oziev, K.Nazarovalar ishlarida, alifbo, imlo va talaffuz normalari S.Ibrohimov, A.Hojiev, Sh.Raxmatullaev, E.Begmatov, A.Mamatovlarning maqolalarida tahlil qilingan.
Bugungi kunda ortologiya sohasiga berilgan ta'riflar turlichadir: “so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llashni o‘rgatadigan fan”, “nutq madaniyati haqidagi fan”, “nutq madaniyatining tarkibiy qismi”, “nutq to‘g‘risidagi ta'limot”, “me’yor haqidagi fandir”. Bizningcha, ortologiyani uning lug‘aviy ma'nosidan kelib chiqib, adabiy me’yorni, ya'ni to‘g‘ri, tartibga solingan adabiy til me’yorlarini o‘rganadigan va uni tartibga soluvchi qoidalarni ishlab chiqadigan soha deyish to‘g‘riroqdir.
Dunyo tilshunosligida ortologiya alohida o‘quv fani sifatida o‘rganilayotgan bir davrda hali o‘zbek tilshunosligiga oid manbalarda, lug‘atlarda bu tushunchaning kirib bormaganligi tilshunosligimiz oldida qilinishi kerak bo‘lgan tadqiqotlar juda ko‘pligidan dalolat beradi. Ortologiya tushunchasi va ortologiya sohasining tilshunosligimizga kirib kelishi ko‘plab amaliy ishlarning yuzaga kelishiga turtki bo‘ladi.