14-маъруза. Мавзу: Зиналар ва лифтлар

14-маъруза.


Мавзу: Зиналар ва лифтлар.


Режа:

1. 
   Зиналарнинг турлари. Зинахоналарнинг турлари.
   
2. 
   Темирбетон, металл ва ёғоч зиналарнинг конструктив ечимлари
   

3)Лифтлар, уларнинг турлари ва қўлланиш соҳалари. Лифтларнинг қурилиш элементлари. Лифтларни бинода жойлаштиришга қўйиладиган талабалар

Таянч иборалар:


Зина, оддий зинахона, тутун кирмайдиган зинахона, зина марши, зина майдончаси, зина тўсиғи, поғона, хошия поғона, косоур, тетива, лифт, лифт кабинаси, лифт шахтаси, пўлат трос, машина бўлими, лебёдка (чиғир), йўналтирувчи .

3иналар нафақат қаватлараро алоқа йўли, фавқулодда ҳолатларда, масалан, авария ҳолатларида ва ёнғин пайтида одамларни бинолардан хавфсиз жойга эвакуация қилиш воситасидир. Зиналарни вазифалирига кўра асосий, авария ҳолатларда ва ёнғин пайтида фойдаланиладиган турларга ажратиш мумкин.

Зиналар унда ҳаракатланишга қулай, етарлича ўтказиш қоблиятига эга, ёнғин пайтида хавфсиз ва иқтисодий жиҳатдан тежамли бўлишлари керак.
Ёнғин пайтида хавфсиз бўлиши учун асосий зиналарни ўтга чидамли конструкциялар билан ўралган, табиий ёритиладиган махсус хоналарда "зинахона"ларда жойлаштирилади. Зинахона деворларининг оловбардошлик чегараси оловбардошлик даражаси I, II ва III даражали биноларда 2 соатдан кам бўлмаслиги керак.
Одамларни эвакуация қилиш мақсадида фойдаланиладиган зиналар типга бўлинади (14.1-расм):
1-тип - ички, зинахоналарда жойлашган зиналар;
2-тип - ички, очиқ (тўсиқ конструкциясиз) зиналар;
3-тип - ташқи очиқ зиналар.

14.1-расм. Зиналарнинг типлари:

а - 1-тип зина; б - 2-тип зина; в - 3-тип зина.

Бинолардаги зинахоналарни табиий ёритиш усулларига ҳамда ёнғин пайтида ҳосил бўладиган тутундан ҳимояланганлик даражасига қараб оддий ёки тутун кирмайдиган зинахоналарга бўлиш мумкин. Булардан оддий зинахоналар 2 типга бўлинадилар:

1-тип (Л1) - ташқи девордаги дераза ёрдамида ёритиладиган ёки ташқи муҳитга очиқ зинахоналар;

2-тип (Л2)- дераза орқали ёритилмайдиган, юқоридан ёритиладиган зина хоналар.

1-тип оддий зинахоналар қаватлар сонидан қатъий назар барча биноларда қўлланилиши мумкин. 2-тип оддий зинахоналар баландлиги 3 қаватдан кўп бўлган биноларда қўлланилмайди. Бундай зиналар 2-3 қаватли биноларда қўлланилганда юқоридан ёруғлик тушиши учун зина пиллапоялари (марш) лари орасида камида 0,7 м очиқ жой қолдирили-ши керак.

Тутун кирмайдиган зинахоналар баландлиги 10 ва ундан ортиқ бўлган биноларда қўлланилади. Улар 3 типга бўлинадилар (16.2-расм):
1-тип (Н1) - ташқи очиқ балкон, лоджия ёки галереяга чиқиш эшиги бўлган зинахоналар;

2-тип (Н2) - ичида ёнғин пайтида қўшимча ҳаво босими ҳосил қилинадиган зинахоналар;

3-тип (Н3) - ичида ёнғин пайтида қўшимча ҳаво босими ҳосил қилинадиган тамбур-шлюз орқали кириладиган зинахоналар.

14.2-расм. Тутун кирмайдиган зинахоналарнинг типлари:

• 
  - 1-тип тутун кирмайдиган зинахона; б - 2-тип тутун кирмайдиган зинахона; в - 3-тип тутун кирмайдиган зинахона.
  

Зиналар ва зинахоналарни типларга бўлишдан мақсад уларнинг қўлланиш соҳаларини тўғри белгилашдан иборат.

Ҳар бир зина қанча кўп квартираларга ёки кўп майдонга хизмат қилса, у шунча тежамли ҳисобланади.

Етарлича ўтказиш қобилиятига эга бўлиши учун бинода зиналар сонини улардаги маршлар ва майдончалар ўлчамларини тўғри танлаш ва уларни оқилона жойлаштириш керак. Зина маршининг умумий эни одамлар сони энг кўп бўлган қаватдаги ҳар 100 кишига 0,6 метр ҳисобидан қабул қилинади.

Зиналар юришга қулай бўлиши учун маршларнинг қиялиги, noғоналаpнинг шакли, маршлардаги поғоналар сонини тўғри танлаш зарур. Поғонанинг баландлиги ва кенглиги одамнинг нормал қадамига

мос келиши керак. Маълумки, одамнинг қадами горизонтал йўналишда ўртача 60 см ни, вертикал йуналишда эса, 45 см ни ташкил қилади. Шунинг учун поғона баландлиги "h" ва кенглиги " в" нинг йиғиндиси (в+h) 45 см бўлгани маъқул ҳисобланади.

Зиналарнинг қиялигини поғона баландлигининг поғона кенглигига нисбати сифатида аниқланади. Поғонанинг кенглиги одам оёғи тагининг узунлиги, яъни 25 см дан кам бўлмаслиги керак. Одатда зинанинг қиялиги 1:2; 1:1,75 ва 1:1,5 қабул қилинади. Поғонанинг кенглиги 27; 28,5 ва 30 см қабул қилинган ҳол-да, поғонанинг баландлиги мос равишда 18; 16,5 ва 15 см бўлса, яъни 15:30= 1:2; 16,5:28,5=1:1,75 ва 18:27=1:1,5 нисбатни ташкил қилади.

Зиналарнинг асосий конструктив элементлари марш (пиллапоя) лар, майдончалар ва пиллапоялар ёнида қилинадиган тўсиқлардан иборат. Пиллапоя - бир неча қатор поғоналардан иборат қия конструкция. Зиналар майда ўлчамли элементлардан қилинса, алоҳида поғоналар косоурга таяниб туришлари, пиллапоя ҳосил қилишлари мумкин. Замонавий биноларда поғоналари косоур билан бирга тайёрланган йиғма пиллапоялар қўлланилади. Ёғоч зиналарда косоур вазифасини тетива бажаради. Хавфсизликни таъминлаш учун пиллапоя ёнида баландлиги 0,85 м бўлган метал панжарали ва ёғоч тутқичли тўсиқ қилинади.

Зина майдончалари жойлашган ўрнига қараб қават майдончалари ва қаватлар орасидаги майдончаларга бўлинади.

Зина пиллапояларидаги барча поғоналар бир хил шаклда бўлиши керак. Акс ҳолда юриш ноқулай бўлади. Лекин одатда пиллапоядаги пастки ва устки поғоналарнинг шакли-бичими бошқаларидан фарқ қиладилар. Уларни ҳошия поғона (фриз) деб аталади. Ҳошия поғоналар зина пиллапояси конструкциясидан зина майдончасига ўтиш учун хизмат қиладилар. Бир қават орасидаги пилапоялар сонига қараб зиналар бир пиллалояли, икки пиллалояли ва уч пиллапояли (маршли)

б ўлиши мумкин (14.3-расм). Битта пиллапоядаги поғоналар сони 18 тадан кўп бўлмаслиги керак.

14.3-расм. Зиналарнинг турлари:

а - бир маршли зина; б - икки пиллапояли зина; в - уч пиллапояли зина.

Турар-жой биноларида зина пиллапояларининг кенглиги 900 мм дан 1400 мм гача бўлиши мумкин. Энг кам ўлчам икки қаватли биноларда, катала-ри эса қаватлар сони кўп бўлганда қўлланилади. Зина майдончаларининг кенглиги зина пиллапоясининг кенглигидан ва 1200 мм дан кам бўлмаслиги керак.

Зина жойлашган хонанинг кенглиги В шу хонадаги пиллапоялар кенгликлари А нинг йиғиндисига улар орасидаги камида 100 мм бўлиши керак бўлган оралиқ – бўш масофани қўшилганига тенг, яъни

• 
  =2хА+100мм.
  

Икки пиллапояли зинадаги битта пиллапоянинг баландлиги одатда қават ба-ландлиги Н нинг ярмига, яъни Н:2 га тенг. Пиллапоядаги поғоналар сони "n" ни шу пиллапоянинг баландлигини ундаги битта

поғонанинг баландлиги (масалан, 150 мм га) бўлиб топилади. Масалан, n= (Н:2):150.

Шуни эътиборга олиш керакки, пиллапоядаги битта поғона Зина майдончасига қўшилиб кетади. Шунинг учун пиллапоянинг узунлиги "d" ни аниқлашда поғоналар сонини 1 та кам олиб поғона кенглиги (масалан,

300. 
     мм) га кўпайтирилади. Масалан, d = (n-l)x300 мм.
     

Бу қийматга зина майдончалариникг кенглиги (C₁ ва С₂) ни қўшсак.

Зина-хонанинг зарур узунлиги L келиб чиқади, яъни

L - d + С₁ + С₂ мм.

Худди шунга ўхшаш мулоҳазалар асосида бино қирқимида зина профилини келтириб чиқарилади.

Замонавий кўп қаватли биноларда асосан темирбетондан катта ўлчамли қилиб тайёрланган пиллапоялар ва майдончалардан иборат зиналар қўлланилади. Унификациялаш мақсадида пиллапояларнинг узунлигини бир хил қилинади. Пиллапоя ва майдончалар сиртлари заводда пардозланиши мумкин. Жамоат биноларида зиналарда қоплама поғоналар қўлланишига рухсат берилади.

Зина майдончалари ён томони билан ёки махсус таянч элементи ёрдамида зинахонанинг ён деворларига таяниб туради. Йирик панель ва блок деворларда зина майдончаси деворга махсус таянч столчалари воситасида таянишлари мумкин.

Зина пиллапояларининг кўндаланг кесими турли хил бўлиши мумкин. Шунга кўра йиғма темирбетон зиналарни қўйидаги турларга бўлиш мумкин. Масалан, П-симон кессон пиллапояли зина, П-симон букма пиллапояли зина, Н-симон букма пиллапояли зина, Т-симон букма пиллапояли зина ва хошия поғонасиз плита пиллапояли зиналар шулар жумласига кирадилар (16.4-расм). Булардан ташқари каркасли биноларда пиллапоялар зина майдончалари билан бирга

тайёрланган зиналар ҳам қўлланилади. Бy ҳолда охирги қаватда

қўшимча майдонча қилинади.

14.4-pacм. Зиналарнинг конструктив ечимлари:

a - П-симон кессон типидаги пиллапоя; б - П-симон букма пиллапоя; в - Н-симон букма пиллапоя; г - Т-симон букма пиллапоя.

Умуман олганда зиналарни монолит бетондан ҳам қилиш мумкнн. Лекин бундай зина жуда кўп меҳнат сарфи талаб қилади. Ноёб биноларда қўлланилиши мумкин.

Авария ҳолатларида ва ёнғин пайтида фойдаланиладиган зиналарни
одатда металлдан тайёрланади ва улар бино ташқарисида

жойлаштирилади.

Бир квартирадаги хоналар икки қаватда жойлашган бўлса, квартира

ичидаги зинани ёғоч элементлардан қилиш мумкин. Бу ҳолда зина

пиллапоясининг максимал эни 90 см бўлиши мумкин. Ёғоч зинанинг

конструкцияси 14.5-расмда кўрсатилган.

14.5-расм. Ёғоч зина. Кўндаланг қирқими:

1 - поғона; 2 - тетива; 3 - зина майдончаси; 4 - балка; 5 – тўсиқ.