14- ma’ruza 14-mavzu: Radiasiya darajasini o‘lchash Reja

Atmosfera yog‘ingarchiIiklaridagi radioaktiv  moddalar  miqdorini  aniqlash
Tegishli obhavo sharoitlarida havoda mavjud radioaktiv aerozollar  boshqa  chang  zarrachalariga  o ‘xshab,  yomg'ir  va  qor  bilan  pastga  tushadi.  Shu  tariqa  radioaktiv  yog'ingarchiliklar  yom g'ir  sifatida  yog*iladi.  Shuning uchun radioaktiv zaharlanishni aniqlashda yog'ingarchilik  namunasini  tahlil  etish  zarur. Yog‘inlar,  masalan,  polivinilxloridli  katta  baklarda  yig‘iladi,  adsorbsiya  tufayli  yo‘qotishlarni  oldini  olish  uchun  bakka  faol  bo‘lmagan  moddalar  eritmalari,  masalan,  20  mg  Sr,  Cs  va  Ce  tuzlari  qo'shiladi.  Radioaktiv  moddalar  konsentratsiyasini  oshirish  uchun  bug'latilgandan so‘ng ionitlardan foydalanish va cho‘ktirishni qo‘llash  mumkin. a  — va  f i —  nurlanishlaming jadalligi  proporsional  o'lchagichlarda,  у  —  nurlanish  jadalligi  ko‘proq  ssintillyativ  o'lchagichlar  yordamida o ‘lchanadi, у  — spektrometrlardan  foydalanish  radioaktiv  moddalarni  aniqlash  imkoniyatlarini  kengaytiradi. B undan  tashqari,  m urakkab  b o ‘lm agan  hollarda  n am u n ad a  n u rla n ish n in g   m uayyan  tash u v ch isin i  an iq lash   u c h u n   y arim   parchalanish davrini o'lchash mumkin.  Zarur hollarda radiaktiv tahlil  uchun  gravimetrik  tahlil  va  ionli  almashinuvning  turli  usullaridan  foydalaniladi.

 Inert  gazlar Inert  gazlardan  turli  sohalarda,  masalan,  yorug‘lik  texnikasi  va  elektron  moslamalarda  foydalaniladi:  argon  avtogen  payvandlashda  himoya  gazi  sifatida,  geliy  esa,  bundan  tashqari,  gazli  xromatog-  rafiyada  tashuvchi  gaz  sifatida  qo‘llaniladi.

Havo gigiyenasi  nuqtayi nazaridan radondan tashqari barcha inert  gazlar katta ahamiyatga ega bo‘lmaydi,  shuning uchun ularning tahlili  juda  muhim   emas.
Havodagi inert gazlarni tahlil qilishning klassik usuli ularni ajratish  va  konsentratsiyalarini  qoldiq  azotda  oddiy  gazli  tahlil  usuli  bilan  aniqlashdir.  Azot  400°C  haroratda  metall  kalsiy  bilan  birikadi.  Inert  gazlardan  iborat  qoldiq  gazning  alohida  kom ponentlari  konsentratsiyasi  fraksion  sorbsiya  va  desorbsiya  yordamida  aniqlanadi.
Chunonchi,  turli  sinflarga  oid  zaharli,  yuqori  qaynash  haroratiga  ega organik birikmalar murakkab aralashmalarining tahlili olib borilgan  bo‘lib,  ular AQSH  ning  sanoat  shaharlaridan  birida  atmosfera  havo­ sidagi  qattiq  zarrachalardan  ajratib  olingan.
Tahlil Xyulett-Pakkard  (AQSH) firmasining kapillar kolonka bilan  jihozlangan  gazli  xromatografida  olib  borilgan.  Bu  kapillar  kolonka  30m  x  0,25  mm  hajmli  bo'lib,  silikonli  statsionar  faza  va  massselektiv  detektorga  ega. Xromatograflk kolonkadagi tashuvchi gaz (geliy)ning bosimi asta-  sekin  oshirilgan,  kolonka harorati  esa  50—320°C oralig‘ida  12-35°C /  daqiqa  tezligiga  dasturlashtirilgan. Tekshirilayotgan  aralashmada  inson  salomatligi  uchun  zaharli  bo'lgan  xlor va  nitrobenzollar,  xlorva  nitrofenollar,  ftal  kislotasining  murakkab  efirlari,  PAU  va  ularning  turli  geteroatom li  hosilalari,  aminlar,  nitrozoam inlar va boshqa zaharli birikm alar borligi 

aniqlangan.  Ularning  ko'pchiligining  kanserogen  va  mutagen  ta ’siri  yaqqol  ko‘rinadi.

Havoning ushbu ifloslovchilarini xromatograflk ajratishdan  keyingi  identifikatsiya  qilish  mass-selektiv  detektor  yordamida  olib  borildi,  u  ancha  ishonchli  hisoblanadi.
Bunday  tahlillar  shahar  havosini  va  avtotransport  ham da  kimyo  sohasidagi  sanoat  korxonalarining  ishi  bilan bog'liq bo'lgan  ekologik  xavfsizlikni  baholashda juda  muhim  ahamiyatga  ega.