14- ma’ruza 14-mavzu: Radiasiya darajasini o‘lchash Reja

Havo  radioaktivligini  o‘lchashning  maqsad  va  vazifalari
Havoni  ifloslovchilarning  muhim  gigiyenik  ahamiyati  ularni  har bir davlatning ko'plab hududlarida nazorat qilish zaruratini belgilaydi  va  tobora  ko'proq  jamoatchilik  e ’tiborini  tortib  kelmoqda.
Aholiga  tahdid  solinishi  nuqtayi  nazaridan  gigiyenist-mutaxassis  uchun  radioaktiv  nurlanishning  ( a   - ,/ 3  -   va  у  —  nurlanishlar)  o ‘zi  va uning jadalligi emas, balki ularning davomiyligi (yarim parchalanish  davri)  ayniqsa  radiatsiya tashuvchilari  (radionuklidlar)ning  kimyoviy  tabiati  qiziqish  uyg‘otadi.  Alohida  radionuklidlar  o'zining  kimyoviy 
xususiyatlariga  ko‘ra  bir-biridan  sezilarli  farq  qiladi.  Ayniqsa  90Sr  ning  j3  —  nurlanishi  (yarim  parchalanish  davri  28  yil)  manbayi  xavflidir, u kalsiy bilan kimyoviy yaqinligi tufayli suyaklarda to ‘planadi  va  ancha  uzoq  vaqt  saqlanadi.  Ayrim  radionuklidlar,  masalan,  1311,  qoramol  tom onidan  juda  tez  o ‘zlashtiriladi  va  qisqa  vaqtdan  keyin  uning  sutida  paydo  bo'ladi;  insonda  esa  u  qalqonsim on  bezda 
yig'iladi. Havoning  radioaktivligi  yuqori  bo‘lmaganda va  tabiiy jarayonlar  natijasida  yuzaga  kelgan  m iqdoridan  oshm asa,  uni  m utaxassis  tom onidan  tekshirishga  zarurat  bo‘Imaydi.  Ammo  ruxsat  etilgan  chegaralar  birdaniga  oshib  ketsa,  kerakli  himoya  choralarini  ko‘rish  uchun  qisqa  fursatlarda  to ‘liq  tahliliy  m a’lumotlarni  to ‘plash  kerak  bo‘ladi. Yadroviy reaktorlar bor markazlarga yaqin joylarda  asosiy e ’tibor  kuchli  radioaktivlikning  mavjudligini  tezkorlik  bilan  aniqlash  va  bu  haqda  ogohlantirishga  qaratilishi  kerak.
Bunday  hollarda  m untazam   o ‘lchash!ar  uchun  moslamalarni  o'rnatish  ko‘zda tutiladi,  ular qisqa vaqt  oralig‘ida tegishli  signallarni  berib  turadi.  Agar  xavf  manbalari  (yadroviy  portlashlar,  uzoqdagi  reaktor  markazlari)  ancha  uzoqda  joylashgan  bo‘lsa,  m untazam   ko‘rsatib turuvchi  apparaturani  o ‘rnatish  bilan  kifoyalanish  mumkin,  unda  radioaktiv nurlanish darajasining ortishi,  masalan,  har 24 soatda  o'lchanadi.
Chang (u bilan radioaktiv zarrachalar ham) havodan tegishli filtrlar  orqali so‘rib olish yo‘li bilan ajratiladi.  Bir martalik o‘lchashlar uchun 6  sm  diametrli  filtrlardan  foydalaniladi.   Oxirgi  paytlarda  gazli  xromatografiya  inert  gazlarni  aniqlashda  eng  mos  usul  sifatida  tan  olindi. Havo namunasini tahlil qilganda argon va kislorodni past haroratda  (—72°C)  ajratish  birm uncha  qiyinchilik  tu g ‘diradi,  bunda  azot  ajratuvchi  kolonkada  ushlanib  qoladi.  Kislorodni  esa  faol  ko‘mirda  palladiy ishtirokida vodorod bilan yondirish orqali yo‘qotish  mumkin.  Shundan  so‘ng  argon,  kislorod  va  azotni  xromatograflk  ajratishni  olib  borish  tavsiya  etiladi. N 2  ,  0 2  ,  Ar,  CO,  C 0 2,  H 2S  va  S 0 2  aralashmasini  xromatograflk 
ajratish  porapak  (sorbent)  da  olib  boriladi.