14-§. Alkadienlar. Olinishi va xossalari

14-§. ALKADIENLAR. OLINISHI VA XOSSALARI
Etilen qator uglevodorodlar bilan tanishganimizda, molekula tarkibida bitta
π bog`ini ya’ni qo‘shbog‘ini bo‘lishi vodorod atomlari sonini ikkitaga kamayishiga sabab bo‘lishini bilgan edik. Shunga muvofiq diyen uglevodorodlarida
uglerod atomlari soni bir xil bo‘lgan alkanlarga nisbatan vodorod atomlari soni
to‘rttaga kam bo‘ladi. Sababi alkenlarda bitta qo‘shbog‘ bo‘lsa, diyenlarda esa
ikkita qo‘shbog‘ bo‘ladi. Masalan: propan C3H8 da 8 ta vodorod, unga mos
keluvchi bo‘lgan propadiyen C3H4 da 4 ta vodorod atomi bo‘ladi.
Propan (C3H8) Propen (C3H6) Propadiyen (C3H4)
Nomenklaturasi. Diyen uglevodorodlarning sistematik nomenklatura
bo’yicha nomlanganda to’yingan uglevodorodlar nomi oxiridagi «n» harfi
o’rniga «diyen» qo’shimchasini qo’shish va qo’shbog’ tutgan uglerod atomlarini ko’rsatish bilan hosil bo’ladi.
Diyen qator uglevodorodlarni nomlashda:
1. Tarkibida ikkala qo‘shbog` bor bo‘lgan eng uzun zanjir asosiy zanjir
sifatida tanlab olinadi.
2. Asosiy zanjirdagi uglerod atomlarini qo‘shbog` yaqin tarafdan raqamlanadi.
3. Radikallar turgan o‘rni belgilangandan so‘ng modda nomlanadi.
Molekulasida ikkita qo’shbog’ saqlagan ochiq zanjirli uglevodorodlarga alkadiyenlar deyiladi. Ularning molekulasi tarkibida ikkita qo’shbog’
borligi uchun, tegishli alkanlarga nisbatan 4 ta vodorod atomi kam bo’ladi. Shuning uchun ularning umumiy formulasi СnН2n-2.
54
Masalan: H2C CH CH CH2 butadiyen - 1,3
Bu yerda uglerod soni 4 ta bo‘lganligi uchun butadiyen, qo‘shbog`lar 1-va
3-ugleroddan keyin kelganligi uchun 1 va 3 sonlari aytiladi.
H2C C CH CH2
CH3
2 - metilbutadiyen - 1,3
Bu yerda qo’shbog’ molekulaning ikkala uchida bir xil joylashgani uchun
asosiy zanjirdagi uglerod atomlari raqamlash tarmoqlanish yaqin tomondan
boshlanadi.

Formula	Nomlanishi
Empirik	Struktura	Xalqaro
C 3H4	H2C C CH2	Propadiyen
C 4H6	H2C C CH CH3	Butadiyen – 1,2
H2C CH CH CH2	Butadiyen – 1,3
C 5H8	H2C C CH CH2 CH3	Pentadiyen – 1,2
H2C CH CH CH CH3	Pentadiyen – 1,3
H2C CH CH2 CH CH2	Pentadiyen – 1,4
H2C C CH CH2 CH3	2–metil butadiyen – 1,3

Izomeriyasi. Alkadiyenlar uchun zanjir va holat izomerlari uchraydi.
Olinishi:
1. S. V. Lebedev yuqori temperaturada etil spirtidan katalizator ishtirokida
butadiyen – 1,3ni sintez qildi:
2CH3CH2OH CH2 CH CH CH2 + H2 + 2H2O
55