13. Mutaxasislikka kirish fani va uning vazifalari. Mutaxassis

120 .Donor-akseptor bog’lanish xaqida ma’lumot
Bir atomning taqsimlanmagan elektron ju fti va boshqa atomning vakant (bo‘sh) elektron orbitali hisobiga hosil bo‘lgan bogjanish donor-akseptor bog’ deb ataladi.
Bunday bog‘lar hosil bo‘lishida akseptor vazifasini bajaradigan atomlaming tashqi valent elektronlarining soni orbitallar sonidan kam bo‘lishi (2-davr elementlari uchun I—III gmppa elementlari atomlarida), donor xossasiga ega boladigan atomlarda valent elektronlar soni orbitallar sonidan ko‘proq (V^A— VII^A gruppachadagi elementlar atomlari) bo‘lganda kuzatiladi. Shu bilan birga, bog‘larni hosil qilishda qatnashadigan atomlar yoki molekulalar zaryadlangan (ionlar) yoki neytral holda bo‘lishi mumkin.
S0 ₂ molekulasi o ‘zining erkin elektron jufti hisobiga donor vazifasini bajarib, uning bilan reaksiyaga kirishadigan kislorod atomining tashqarisidagi valent qobig‘ida oktet qobiqcha hosil qilish uchun ikkita elektron yetmagani uchun, bu atom akseptor vazifasini o ‘ynay oladi va SO₂, molekulasi SO₃, ga o ‘tadi. Bu holatni ham donor-akseptor mexanizm asosida tushuntirish mumkin;
Ammiak molekulasida azot atomi taqsimlanmagan elektron juftiga ega va uning hisobiga molekula donor bo‘ladi, vodorod xloriddagi vodorod atom ining qisman bo‘shagan Ij-orbitali hisobiga bu atom akseptorlik vazifasini bajaradi: H +⁺ : N H 3= N H₄^+. Yangi hosil bo‘lgan ammoniy ionidagi to ‘rtala N —H bog'lar bir-biridan hech qanday farq qilmaydi, sp³-gibrid orbitaldagi elektron jufti ham oldingi ammiakdagi uchta N —H bog‘idagi atomlarning teng hissa qo'shib hosil qilgan bog‘dagi elektron juftlari ham ikki yadro (N va H) oralig‘ida bir xil vaziyatda b o ‘ladi.
Ammiak molekulasining geometriyasi uchburchakli piramida holidan muntazam tetraedr shaklli ammoniy ioniga o ‘tadi.

121 .Atom va molekulyar kristall panjara xaqida ma’lumot
Kristall panjara ― kristallarda atom yoki ionlarning fazoda davriy joylashishi kristall panjara deyiladi.
Kristall panjaraning atom yoki ionlar joylashgan nuqtalari tugunlar deb nomlanadi.
Molekular kristalls panjaralar tugunlaridagi molekulalarda qutbsiz yoki qutbli kovalent bogManish mavjud bo‘lib, ulaming atomlari orasidagi boglanish energiyasi molekulalar orasidagiga nisbatan mustahkam bo‘lishi sababli, bunday kristallar suyuq holatga o‘tganda ham ayrim-ayrim molekulalardan tashkil topgan bo‘ladi (Vl.l-rasm). Kristall yoki suyuqlangan holatda molekulalar orasida zaif molekulalararo kuchlar, agar molekulalari qutbli kovalent tabiatga ega bo‘lsa, ulaming qutblari orasida qo‘shimcha dipol-dipol ta’­ sirlashuv ham yuzaga keladi.
Bunday kristall panjara hosil qiladigan moddalar past temperaturada qattiq holatga o ‘tishi mumkin bo‘lgan (deyarli barcha organik moddalar), ba’zi anorganik moddalar fammiak, uglerod(IV) oksid — «quruq muz», suv, yod, galogenvodorodlar kristallari, oddiy gaz moddalar — N 2, 0 2, 0 3, F 2, Cl2, nodir gazlar, oq fosfor, oltingugurt modifikatsiyalari va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Bunday kristall moddalarning ba’zilari oddiy sharoitda suyuq holatga o ‘tmasdan bugNanishi mumkin. Bunday moddalarga yod, naftalin, CO, va boshqalarni keltirish mumkin.
Atom kristall panjarali moddalarning tugunlarida atomlar joylashgan bo‘ladi. Bunday atomlar orasida bog‘lanish kuchli kovalent xususiyatga ega bo‘ladi. Ular qatoriga olmos va grafitni misol qilib olish mumkin. Grafit panjarasidagi uglerod atomlari qo‘shni atomlar bilan sp₂-gibrid orbitallar (uchta sigma -bog‘) vositasida mustahkam bog'langan qatlamlar hosil qiladi. Qatlamlar orasida nisbatan zaifroq bo'lgan sp₂-gibridlanishda qatnashmagan p-orbitallar hisobiga to'rtinchi bog' hosil bo'ladi, qatlamlar bir-biriga nisbatan kattaroq masofa (0,335 nm) da joylashgan bo'lgani sababli, grafit qatlamlari qog'ozda qora iz qoldiradi. Qatlamdagi uchta uglerod atomlari orasidagi bog'lanish energiyasi mustahkam, to'rtinchi elektron atomlar orasida metallardagi kabi erkin holatda harakatda bo'ladi. Shu sababli grafit elektr tokini yaxshi o'tkazadi. Atom kristall panjarasiga mansub bo'lgan uglerodning yana bir allotropik shakl ko'rinishi — olmos, grafitdan farq qiladigan kristall tuzilishga ega bo'lib, uning tugunlaridagi atomlarining har biri to'rtta sp₃-gibrid orbitallar vositasida mustahkam qutbsiz kovalent o-bog‘lar hosil qiladi, uning tugunlaridagi uglerod atomlari tetraedr cho'qqilarida o'rnashgan polimer moddadir. Olmos tabiiy moddalar orasidagi eng qattiq mineral, uning zichligi katta, issiqlik va elektr tokini deyarli o'tkazmaydi (valent pog'onasidagi barcha elektronlar to'rtta o-bog' hosil qilishda bandligi sababli), nur sindirgich ko'rsatkichi katta. Atom kristall panjara hosil qiladigan moddalarga kremniy karbid (SiC), bor karbid (B₄C ₃)ning kristall shaklli ko'rinishi, bor, germaniy, kremniy(IV) oksidlarni va kremniyni kiritish mumkin.