13-Modul: Mustaqillik yillarida O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy- madaniy taraqqiyot. O’zbekiston va jahon hamjamiyati

 

3.Ilm-fanning rivojlanishi. Madaniyat va sport. 

 

Mustaqillik  yillarida  vatanimiz  tarixini  yoritish  va  o’rganish  masalalari 

partiyaviylik,  sinifiylik  yondashuvlaridan,  hukmron  kommunistik  mafkuraga  xizmatkor 

bo’lishdan holos etildi. Necha 10 yillar davomida bo’zib  ko’rsatilgan yoki bilmay kelgan 

tarixiy  voqealarni  holislik,  tarixiylik,  xaqqoniylik  tamoyillari  asosida  tadqiq  qilishga 

kirishildi va dastlabki ilmiy-tarixiy asarlar yaratildi. 

Shuni  yurtboshimiz  ta’kidlagandek  "Tarix  xotirasi,  xalqning,  jonajon  o’lkaning, 

davlatimiz  hududining  holis  va  xaqqoniy tarixini tiklash milliy o’zligi anglash, ta’bir 

joiz  bo’lsa,  milliy  iftixorni  tiklash  va  ustirish  jarayonida  muhim  o’rin  tutadi.  O’zbek 

olimlarini  kuch-g’ayratlari  bilan  tariximizning  qo’ldan-qo’l  sahifalari,  eng  avvolo 

temuriylar davri, Buxoro va Xiva shaharlarini 2100  yillik  yubileylari  munosabati bilan 

bir necha ming yillik tarix XIX-asr ohiri XX-asr  boshlari  tarixi shunday kashf etildi. 

Vatanimiz tarixida  xali  o’rganilmagan   dolzarb  muommolar ko’p. O’zbek xalqi va 

o’zbek  davlatchiligi  tarixini,  tariximizning  boshqa  sohalarini  holisona  ilmiy  asosida 

yoritish vazifalari prezident I.Karimovning bir gurux tarixchilar bilan 1998 yil iyun oyida 

bo’lgan  suxbatida,  Vazirlar  Mahkamasining  1998  yil  27  iyulda  qabul  qilingan 

"O’zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi tarix inistituti faoliyatini  takomillashtirish 

to’g’risida"gi qarorida belgilab berildi. 

Ma’naviy hayotdagi  eng muhim voqealardan biri 1998 yil 23 aprelda O’zbekiston 

Respublikasi  Prizidentining  farmoni  bilan  "Respublika  Ma’naviyat  va  Ma’rifat" 

jamoatchilik markazi tashkil etilishi bo’ldi. Ma’naviyat va Ma’rifat jamoat  markazining 

viloyat,  shahar  va  tuman  bo’limlari  faoliyat  ko’rsatmoqda,  taboro  ko’proq  mahallalar, 

mehnat  jamoalari,  o’quv  yurtlari,  shahar  va  qishloqlarning  aholisini  ma’naviy-ma’rifiy 

ishlarga jalb etmoqda, aholi o’rtasidaaql-zakovat, ilm, ziyo, ma’rifatni tarqatmoqda. 

Markaz  qoshida  "Oltin  me’ros"  xalqaro  jamg’armasi,    "Ma’naviyat"  nashriyoti 

tashkil  qilingan.  "Tafakkur"  jurnali  aholi  orasida  keng  tarqalmoqda,  xalqning  milliy 

uyg’onishida, yoshlarni tarbiyalashda muhim rol’ uynamoqda. 

---

Mamlakatimizda  o’zbek  tilining  xalq  va  davlat  turmishidagi  asosiy  ahamiyati  va 

o’rni tiklandi. 1995 yil  21  dekabrda  Respublika Oliy Majlisi yangi taxrirdagi "Davlat 

tili  haqida"gi  qonun  qabul  qildi.  Qonunda  o’zbek  tili  o’zbek  xalqining  ma’naviy  mulki 

ekanligi,  uning  ravnaqi,  qo’llanishi  va  muxofazasi  davlat  tomonidan  ta’minlanishi 

belgilab  qo’yilgan.  O’zbekistonda  Oliy  Davlat  hokimligi,  mahalliy  xokimiyat  va 

boshqaruv  organlari  faoliyati  korxona,  muasasalar  va  tashkilotlarning  hisob-kitob 

statistika  va  moliya  ishlari  o’zbek  tilida  yuritilmoqda.  Respublikaning  ma’muriyat 

hududiy    birliklari,  maydonlari,  ko’chalari,  geografik  o’rinlarining  nomlariga  yagona 

milliy shakl  berildi va o’zbek tilida yozib qo’yildi. Shuningdek, O’zbekistonda istiqomat 

qilayotgan barcha millatlarning tillari, qadr-qimmati ham o’z o’rniga qo’yildi. 

1993  yil  sentiyabrda  O’zbekiston  Respublikasining  "Lotin  yozuviga  asoslangan  

o’zbek  alifbosini  joriy etish to’g’risida" qonun qabul qilindi. 1995 yil may oyida ushbu 

qono’nga qo’shimcha va o’zgarishlar kiritildi. Bu  qonunlar  o’zbek  tilining davlat tili 

sifatidagi  mavqeining  yanada  mustahkamlashga  xizmat    qilmoqda.  Lotin  yozuviga 

asoslangan o’zbek alifbosini to’la joriy etilishi 2005 yilgacha bosqichma-bosqich amalga 

oshiriladi. Milliy davlatchiligimiz tajribasi, Amur Temir tuziklari, Farobiy, Navoiy kabi 

allomalarning   odil   davlat  qurish haqidagi  dono fikr-muloxazalari  mustaqillik   davrida 

demokratik  huquqiy  davlat  qurilishida  katta  madad  ma’naviy  poydevor  bo’lib  xizmat 

qilmoqda.  

Mustaqillik yillarida dinning eng avvalo islom dining ham milliy ham umuminsoniy 

qadriyat  sifatidagi  mavqei  tiklandi.  Qadim    zamonlardayoq  yurtimizda  din  erkinligi 

mavjud  bo’lgan  otashparastlar  budiylar,  moniylar,  musulmonlar  va  boshqa  diniy  

e’tiqoddagilar    inoqlikda  yashagan,  tenglik,  erkinlik    g’oyalarigaamal  qilingan.  Buyuk 

ipak yo’lida joylashgan shaharlarda  hamma  dindagilarni  ibodatxonalari mavjud bo’lgan. 

Xalqimiz  ma’naviy  jihatdan  ko’pgina  afzalliklarga    ega    bo’lgan  islom  dinidir. 

Buyuk  vatandoshlarimiz  Muhammad  ibn-Ismoil  al-Buxoriy  islom  dini  ta’limotida 

Qur’oni Karimdan keyingi asosiy manba xisoblanuvchi "Saxiyx al-Buxoriy"  nomli asar 

yaratib  islom  tarixida  misli  ko’rilmagan  ilmiy  manbaa  yaratdi.  Imom-at-Termiziy, 

Boxovudin  Naqshbandiy,  Xoja  Ahmad  Yassaviylar  insonni  ma’naviy  yetuklikka 

chorlovchi diniy, ahloqiy va huquqiy xikmatlarni yaratdilar. Mustaqillik sharofati tufayli 

ana  shu    allomalarimizning  nomi  tiklandi,  xalqimiz  ularning  ma’naviy  me’rosidan 

bahramand bo’ldi. 

Boxovudin Naqshband tavalludining 675 yilligini  nishonlanishi, uning nomi bilan 

bog’liq masjid majmuasining  tiklanishi  fikrimizning dalilidir. Navro’z bayrami, Ro’za 

va    Qurbon  xayitlarining  tiklanishi  faqat  dindorlar  uchun    emas,  bu    bayramlarning  

tiklanishi  aslida  xalqimizning  qadimiy  rasm-rusm,  an’ana  va  udumlarimizning, 

kadriyatlarimizni tiklanishi, ajdodlar ruhini qayta uyg’onishidir. 

Respublika  Vazirlar  Mahkamasi  qoshida  din  ishlari  bo’yicha  maxsus  ko’mita 

to’zildi.  O’zbekiston  Respublikasi  Konstituttsiyasida  "Vijdon  erkinligi  va  diniy 

tashkilotlar haqida" qonunida davlatning din va dindorlar vakillariga munosabati o’zining 

aniq ifodasini topgan. 

Mustaqillika  erishgandan    so’ng,  dinga,  shu  jumladan  islom  diniga  munosabat 

tubdan  o’zgardi.  Bu  o’zgarishlarni  moxiyati  yurtboshimiz  I.Karimovni  quyidagi 

so’zlarida  o’z  ifodasini  topgan:  "Islom  dini  ota-bobolarimizning  muqaddas  e’tiqodi.  U 

tufayli  xalqimiz  ming  yillar  mobaynida  ma’naviyatda,  boy  me’rosi  va  o’zligini  saqlab 

qolgan". 

Mustaqillik tufayli Ramozon va Qurbon xayiti  kunlari  bayram va dam olish kunlari 

deb  e’lon  qilindi.  Sho’rolar  davrida  har  yili  boryo’g’i  15-20  ta  kishiga  haj  safariga  

---

borishga  ruxsat  berilgan bo’lsa, 1991 yildan boshlab har yili 3-3,5 ming o’zbekistonlik 

fuqarolar  ana  shu  muqaddas  ziyoratni  amalga  oshirmoqdalar,  minglab  fuqarolar  Umra 

safariga, ya’ni Makka Madinaga hayit’dan boshqa kunlarda bormoqda. Keyingi yillarda 

respublikamizda 30 000 dan oshiq  fuqaro xaj va umra safarida bo’ldilar. 

Qur’oni Karim o’zbek tiliga tarjima qilinib, 100 ming nusxada nashr etildi. O’nlab 

va  yuzlab  diniy  mavzudagi  kitoblar  chop  etildi,  ro’znoma  va  oynomalarda,  radio  va 

televideniya  orqali  islom    tarixi,  madaniyati,  axloqi,  buyuk  muxaddislar,  mufasrlar, 

fakihlar, mutasavvuflarga bag’ishlangan ma’lumotlar e’lon qilinmoqda, islom tarixiga oid  

ko’p qismli fil’mlar ko’rsatilmoqda. 

O’zbekiston  davlat    mustaqilligiga  erishgan  kunidan  boshlab  milliy  mafkura, 

O’zbekiston  jamiyatining  milliy  istiqlol  g’oyasini  yaratish  dolzarb  vazifa  bo’lib 

kelmoqda.  Milliy  istiqlol  mafkurasi  xalqning  o’zgalarga  tobe  bo’lmay,  erkin  va  ozod 

yashash,  o’zini-o’zi  idora  etishga  qaratilgan,  uning  istiqbolini  belgilaydigan  orzu-

umidlari, qarashlari, g’oyalari majmuyi, jamiyat taraqqiyotining muhim omillaridan biri. 

O’zbekiston mustaqil taraqqiyot yo’lida o’z oldiga qo’ygan yuksak marralarga yetish 

jarayonida, ya’ni ozod, erkin va farovon hayot qurish, eng rivojlangan davlatlar qatoridan 

o’rin olish, mustahkam suyanch va tayanch bo’ladigan barkamol yosh avlodlarni tarbiyalab 

voyaga yetkazish va ularga sharoitlar yaratish borasida katta zalvorli islohotlarni amalga 

oshirmoqda.  Ertangi  kunimiz,  degan  edi  Birinchi  Prezident  Islom  Karimov,  - 

hayotimizning  farovonligi,  zamondan  orqada  qolmaslik,  taraqqiy  topgan  davlatlar  va 

xalqlardan  kam  bo’lmaslik,  ertangi  istiqbolimiz,  barcha  ezgu  niyatlarimizning  amalga 

oshirilishi, bizning o’rnimizga kelayotgan yosh avlodni har tomonlama yetuk insonlar qilib 

tarbiyalashga, voyaga yetkazishga chambarchas bog’liqdir. 

1997  yil  29  avgust  Oliy  Majlisni  IX  sessiyasida  O’zbekiston  Respublikasining 

"Ta’lim tugrisida"gi Qonuni va "Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi" qabul qilindi. Kadrlar 

tayyorlash  Milliy  Dasturida  mamlakatimizda  ta’lim  isloxati  o’tkazilishidan  ko’zda 

tutilgan  maqsad,  ta’limni    vazifalari  dasto’rin  i  ro’yobga  chiqarish  boskichlari,  kadrlar 

tayyorlashning milliy modeli asoslab berildi.  Mazkur dasto’rning asosiy  maqsadi  ta’lim 

sohasini  tubdan  isloh  qilish,  uni  o’tmishdan  qolgan  mafkuraviy  qoralashlardan  va 

sarqitlardan  to’la  holos  etish,  rivojlangan  demokratik  davlatlar  darajasida  yuksak  

ma’naviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy 

tizimini yaratishdir. 

Milliy Dasturda ta’lim  isloxatlari  uch  bosqichda  o’tkazilishi ko’zda tutiladi: 

1-bosqich 1997-2001 yillar. 

2-bosqich 2001-2005 yillar. 

3-bosqich 2005 yildan keyingi yillar. O’zbekiston davlatining buyuk kelajagi hozirgi 

kunda,  asosan,  maktablarda,  oliy  va  o’rta  maxsus  o’quv  yurtlarida  ta’lim  va  tarbiya 

olayotgan  iste’dodli  ijodkor  va  tashabbuskor  yoshlarga  bog’liq.  Chunki  bu  yoshlar 

mamlakatimiz  iqtisodiyoti,  madaniyati  va  ishlab  chiqarish  sohalarida  ijod  qiladigan, 

kelajagimiz  poydevorini  yaratadigan  yoshlardir.  Xalqimiz  hayotimizni  ijtimoiy-siyosiy, 

iqtisodiy  yangilanish  dasturini  bajarishda  yoshlarning  imkoniyatlariga  umid  bilan 

qaramoqda.  Negaki,  biz  komil  inson  tarbiyasini  davlat  siyosatining  ustuvor  sohasi  deb 

e’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz avvalo, ongi mustaqil fikrlaydigan, xulq-atvori 

bilan  o’zgalarga  ibrat  bo’ladigan  bilimli  ma’rifatli  kishilarni  tushunamiz.  Ongli,  bilimli 

insonning doimo jamiyat, yurt, xalqga foydasi tegadi, boshqalarga ortiqcha yuk bo’lmaydi, 

---

hamma  yutuqlarga  o’z  mehnati  vaaqli  bilan  erishadi.  O’z  fikr  o’yi,  xulosasini  mantiq 

asosida qurgan kishi yetuk odam bo’ladi

2

. 

Barkamol avlod va  yangi avlod kadrlari uyg’un tushuncha bo’lib, bunda  milliy va 

umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalangan, hozirgi zamon ilm fan yutuqlari asosidagi 

yangi  milliy  ta’lim  standartlari  bo’yicha  ilm  olgan,  izlanuvchan,  mehnatkash  kadrlar 

tushuniladi.  

So’nggi  paytlarda  O’zbekiston  Respublikasi  ta’lim  tizimidagi  eng  muhim  sifat 

ko’rsatkichlaridan  biri  bolalarga  xorijiy  tillarni  o’rgatishga  alohida  e’tibor  qaratilgani 

bo’ldi.  Jumladan,  ingliz  tilini  o’rganish  bog’chadan  boshlab,  barcha  ta’lim  turlari 

bosqichlarida o’qitilishi joriy etilgan. Bu esa, yoshlarimizga dunyodagi davlatlar tarixini, 

madaniyatini,  ilm-fan  yutuqlarini  chuqur  bilishiga  zamin  yaratadi.  Shu  bilan  birga, 

mamlakatimizning  jahon  hamjamiyatiga  kirish  yo’lida    tashlagan  muhim    qadamlaridan 

ham biridir. Birinchi Prezident Islom Karimovning 2012  yil 10 dekabrda qabul qilingan 

“Chet  tillarni  o’rganish  tizimini  yanada  takomillashtirish  chora-tadbirlari  to’g’risida”gi 

qarori

3

uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimiga, mamlakatimiz umumta’lim, kasb-hunar, akademik 

litsey, oliy ta’lim muassasalari zimmasiga yangi vazifalarni yukladi. Qarorda chet tillarni 

o’qitishning  kompleks  tizimi,  ya’ni  uyg’un  kamol  topgan  yuksak  ma’rifatli,  zamonaviy 

fikrlaydigan  yosh  avlodni  shakllantirish,  O’zbekistonning  jahon  hamjamiyatiga 

integratsiyalashuviga yo’naltirilgan tizimni yanada kuchaytirish nazarda tutilgan.  

Shuni e’tiborga olib, o’tgan davr mobaynida mamlakatimizda xorijiy davlatlardagi 

nufuzli  oliy  ta’lim  muassasalarining  Toshkent  shahrida  6  ta  filiallari  ochildi.  Xalqaro 

Vestminster  universiteti,  M.Lomonosov  nomidagi  Moskva  davlat  universitetining 

Toshkent  shahridagi  filiali,  Singapur  menejmentni  rivojlantirish  instituti,  G.Plexanov 

nomidagi  Rossiya davlat iqtisodiyot universiteti, I.Gubkin nomidagi Rossiya neft va gaz 

universitetining  filialllarida  talabalar  jahon  ta’lim  standlartlari  bo’yicha  ta’lim 

olayotganligi e’tiborga molikdir. Ushbu oliy o’quv yurtlarida mashinasozlik, neft-gaz ishi, 

axborot  texnologiyalari,  iqtisodiyot  va  biznes  boshqaruvi,  moliyaviy  menejment,  tijorat 

huquqi,  kabi  mehnat  bozorida  talab  yuqori  bo’lgan  mutaxassislar  bo’yicha  bakalavr  va 

magistrlar  tayyorlanmoqda  va  bularning  bitiruvchilari  butun  dunyoda  tan  olinadigan 

diplomlarga ega bo’lmoqda

4

. 

Shuningdek,  ta’lim  muassasalarining  Yevropadagi  ta’lim  jamg’armasi, 

Germaniyadagi  Texnikaviy  hamkorlik  tashkiloti,  Yaponiyadagi  JIGA  xalqaro  tashkiloti, 

Koreyaning  KOICO  agentligi,  UNESCO,  Jahon  banki,  TASIS-TEM’US  ochiq  jamiyati 

instituti,  AQSH,  Angliya,  Frantsiya,  Yaponiya,  Xitoy  va  boshqa  daqvlatlar  oliy  ta’lim 

vazirliklari bilan hamkorlik tobora kengayib bormoqda

5

. 

Har yili ta’lim sohasini rivojlantirish va isloh qilishga yalpi ichki mahsulotning 10-

12  foizi,    davlat  byudjeti  xarajatlarining  35  foizdan  ortig’ini  tashkil  etmoqda. 

Mamalakatimizda savodxonlik darajasi jahonda eng yuqorilaridan biri bo’lib, bu boradagi 

ko’rsatkich 99,2 foizni tashkil etmoqda

6

. Zero, “Farzandlari sog’lom yurt qudratli bo’lur” 

                                                           

2

 I.A.Karimov. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. Asarlar, 7-jild. –Toshkent: O’zbekiston, 

1999. 134-bet.  

3

 O’zbekistonRespublikasi Prezidentining 2012 yil 10 dekabrdagi “CHet tillarni o’rganish tizimini yanada 

takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori // Ma’rifat, 2012 yil 12 dekabrь, № 99 (8540).  

4

  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.A.Karimovning  “Tarixiy  xotira  va  inson  omili-buyuk 

kelajagimizning garovidir” O’quv qo’llanma. Toshkent. O’qituvchi. 2012. 103-bet. 

5

 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Mustaqillik-barcha ezgu reja va marralarimizning 

mustahkam mezonidir”. O’quv qo’llanma. Toshkent. 2013. 107-bet. 

6

O’zbekiston respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Mustaqillik-barcha ezgu rejalar va 

marralarimizning mustahkam mezonidir.” O’quv qo’llanma, - Toshkent: 2013. – 6-bet.  

---

degan ulug’vor g’oya bugungi kunda tobora hayotda o’z aksini topib borayotganligidan 

dalolat  bermoqda.  Jahon  intellektual  mulk  tashkiloti  va  yetakchi  xalqaro  biznes-

maktablardan  biri  –  “INSEAD”  tomonidan  2012  yilda  inson  kapitalining  taraqqiyot 

darajasi  bo’yicha  o’tkazilgan  tadqiqot  natijalariga  ko’ra,  O’zbekiston  141  mamlakat 

orasida  53-o’rinni,  ta’lim  tizimini  rivojlantirish  darajasi,  jumladan,  ta’lim  maqsadlari 

uchun  ajratiladigan  mablag’lar  bo’yicha  esa  dunyoda  beshinchi  o’rinni  egallagani  bejiz 

emas

7

. 

Mustaqillik  bergan  imkoniyatlar  tufayli  yoshlar  hal  qiluvchi  kuch  bo’lib,  hayotga 

kirmoqda.  Mamlakatimizda  kadrlar  tayyorlash  sohasida  xorijiy  davlatlar  va  xalqaro 

tashkilotlar bilan o’zaro manfaatli aloqalar kundan-kunga rivojlanmoqda va hozirgi kunda 

Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  bo’yicha  va  ta’lim  sohasidagi  barcha  sa’y-

harakatlarimizning  dastlabki  quvonchli  mevasi  sifatida  bir  necha  xorijiy  tillarda  erkin 

gaplasha oladigan va shu bilan birga, o’z fikrini ona tilida ravon, go’zal, aniq, lo’nda ifoda 

eta oladigan yangi mutaxassislar avlodini qo’rganda, hech shubhasiz har bir ezgu niyatli 

insonning qalbida g’urur va iftixor tuyg’ulari to’ladi.