13-mavzu. XVI-XVII asrlarda Rus davlati Reja

2. Rossiyada Ivan IV hukmronlik davri. Ivan IV 1533 yilda uch yoshida Rossiya taxtiga o'tirdi va 1538 yilgacha uning onasi Yelena Glinskaya amalda davlat boshqaruvini amalga oshirdi, uning o'limidan keyin boyarlar hukmronligi davri (1538-1547) bilan yakunlandi. Mamlakat hayotidagi ushbu davrning o'ziga xos xususiyatlari hokimiyatning markazlashuvi va qonunchilik kuchining zaiflashishi hisoblanadi.
Ivan IV ning 1547 yilda o'smirlik davrida taxtga o’tirishi 1540-1550 yillarda Rossiya podsholigidagi keng ko'lamli islohotlarning boshlanishi edi. Ivan IV hukmronligining asosiy vazifalari - bu davlatni markazlashtirish jarayonining tugashi, davlat boshqaruvi tizimini yaratish va avtokratik hokimiyat pozitsiyalarini mustahkamlash edi. Tarixda ushbu islohotlar bir tomondan "Saylanma Rada" faoliyati bilan bog'liq. Unda Ivan IV o’ziga maslakdosh bo’lgan zodagonlarning tor doirasi faoliyat yuritgan. 1549 yilda Zemskiy Soborning birinchi chaqirig'i bo'lib o'tdi. Unga Boyarlar Dumasi a'zolari, Muqaddas sobori, zodagonlar vakillari, amaldorlar va shahar aholisi kirdi. Zemskiy kengashlari ichki va tashqi siyosatning asosiy masalalarini muhokama qilish va hal qilish uchun podshohning irodasi va tashabbusiga ko'ra chaqirilgan¹.
1550 yilda sud-huquq islohoti bo'lib o'tdi, uning yakuni Ivan IV Sudebnigining yaratilishi va tasdiqlanishi bo'ldi: boyar bolalarni qulga aylantirishni taqiqladi; qonunchilik darajasida dehqonlarning Yuryev kunida boshqa feodalga o'tish huquqini tasdiqladi va o'tish uchun to'lov miqdorini oshirdi; dvoryanlarning podsho qoʻshinidagi xizmatini ajralmas va merosiy deb eʼlon qildi.
XVI asr o’rtasida Rossiyada ilk feodal monarxiyasi o’rniga tabaqa-vakillik monarxiyasi keldi. Tabaqa-vakillik monarxiyasining kelib chiqishiga sabab, samoderjaviye o’rnatishga harakat qilgan, lekin hokimiyatni Boyarlar dumasi bilan bo’lib olishga majbur bo’lgan monarx hokimiyatining nisbatan kuchsizligi bo’ldi. Chorizmning Boyarlar dumasiga qarshi o’laroq, davlat boshqaruviga dvoryanlarni va shaharliklarning yuqori qismini jalb etish zaruriyati paydo bo’ldi. Podsho Ivan IV boyarlarga qarshi kurash olib borib, Boyarlar dumasiga ishonmay, ko’proq ―Yaqin dumasiga tayandi. ―Yaqin dumaga podshoga eng yaqin kishilar kiritildi. Podsho asosan shular bilan maslahatlashardi. Bu vaqtda Boyarlar dumasining ham tarkibi ancha o’zgardi. Uning ba'zi a'zolari – eski boyarlar qatl etildi yoki haydaldi. Ularning o’rniga Dumaga podshoning qarindoshlari va uncha taniqli bo’lmagan dvoryanlar, dyaklar (qadimgi Rusda knyaz kotibi, keyinroq - amaldor) kiritildi.