13-mavzu: Tеmpеramеnt Reja

Individuallik xususiyatlari differenstial psixologiyaning predmeti sifatida. Faoliyatning individual uslubi insonda o`zidan o`zi vujudga kelmaydi, u shaxs kamolotining barcha bosqichlarida (bog`cha yoshidan e`tiboran to kasbiy mahorat egallagunga qadar) shakllanib boradi. Insonning temperamenti faoliyatning individual uslubini tarkib optiradi. Huddi shu boisdan, faoliyatning individual uslubi deyilganda shaxs uchun o`ziga xos va muvaffaqiyatga erishishning maqsadga muvofiq yo`llari individual tizimi tushuniladi.
Sust senzitivlikka ega. Sezgirlik chegarasi yuksak. Juda kuchsiz tоvushlarni va yorug`lik qo`zg`оvchilarni payqamaydi. Aktivligi yuksak, juda g`ayratli va ishchan, darslarda tez-tez qo`l ko`tarib turadi, tоliqmasdan uzоq vaqt ishlashi mumkin, yangi ishlarga g`ayrat bilan kirishadi. Faоlligi va reaktivligi muvоzanatli. Uni intizоmga chao`irish оsоn. U o`z hissiyotlarining namоyon bo`lishini va o`zining iхtiyorsiz harakatlarini tez ushlab qоla оladi. Harakatlari shiddatli, nutqi tez, yangi ishga tezlik bilan kirishadi, diqqatini tez to`playdi. Aqli tez ishlaydi, tоpo`ir. Harakatlari nihоyat darajada silliqlik хususiyatiga ega. Hissiyotlari, kayfiyatlari, qiziqishlari va intilishlari juda o`zgaruvchan. U yangi kishilar bilan tez kirishib ketadi. Yangi talablar, yangi sharоitga оsоnlik bilan o`rganadi. Bir ishdan ikkinchi ishga tez ko`cha оladi. Malakalarni tez o`zlashtiradi va tez qayta o`zgartiradi. Aqli iхcham. Ekstrоvertlik хususiyatiga ega. O`tgan va kelajak hayot haqida tasavvurlariga qaraganda quyirоq tashqi taassurоtlarga javоb beradiTemperament xususiyatlarining o`ziga xos yig`indisi inson faoliyati munosabatlari va bilish jarayonlarida faolligining individual uslubi jarayonida namoyon bo`ladi.
Faoliyatning individual uslubi faqat temperamentga emas, balki boshqa sabablarga, shaxsiy tajriba jarayonida hosil bo`lgan ko`nikma va malakalarga ham bog`liqdir. Faoliyatning individual uslubini inson organizmini tug`ma xususiyatlari va asab tizimi tiplarining faoliyat sharoitlariga moslanishi deb qarash mumkin. Faoliyatning individual uslubi asosini asab tizimi xususiyatlari yig`indisi tashkil qiladi. Faoliyatning individual uslubiga kiruvchi ikki xil xususiyatlar mavjud.
1. Asab tizimi individual xususiyatlari nuqsonlarining o`rnini to`ldiruvchi tajriba jarayonida shakllangan xususiyatlar.
2. Insonda mavjud layoqat va qobiliyatlardan maksimal darajada foydalanish imkonini beruvchi xususiyatlar.
Temperamentning xususiyati faollikning samaradorligida emas, balki usullarning o`ziga xosligidadir. Shu ma`noda Ye.A.Klimov tomonidan olib borilgan tadqiqotga ko`ra, stanokchi, to`quvchilarning ishini kuzatish natijalari muhim sanalgan. Ma`lum bo`ldiki, bir necha stanokda ishlashda nerv tizimi harakatchan tipdagi ham, harakatsiz tipdagi xodimlar ham ishlab chiqarishda muvaffaqiyatlarga erishadilar. Temperamentni harakatchanligiga ko`ra qarama-qarshi xususiyatli kishilar bir xil mehnat vaziyatida turlicha harakat taktikasiga murojaat qilishlari aniqlandi. Harakatchanlari shoshilinch, tezroq bajaradi, temperamentning sust tipdagi kishilar esa shoshilinch harakatning zarurligini bildiradigan tayyorlov ishlariga ko`p e`tibor berishi bilan ajralib turadi.
Faollikning individual uslubini V.S.Merlin, Ye.A.Klimovlar o`rganib, uning kishida darrov paydo bo`lmasligi va faqat stixiyali tarzda paydo bo`lishini ko`rsatishdi. Agar kishi o`z temperamentiga muvofiq yaxshi natijalariga erishishiga yordam beradigan o`zining yo`llari va usularini faol izlasa, individual uslub yuzaga keladi.
Xolerik temperamentli kishining faoliyati sangvinik yoki xolerik temperamentli kishi bilan sherik bo`lib ishlaganiga qaraganda flegmatik yoki melanxolik bilan birgalikda ishlagan hollarda ancha samarali bo`ladi. Bunday faktlar shuni ko`rsatadiki, temperamentning u yoki bu xususiyatlarining ahamiyatini ko`pgina faoliyat turlarini birgalikdagi xarakterini hisobga olmasdan baholab bo`lmaydi. o`z temperamentining xususiyatlarini egallash va ularning o`rnini to`ldirish, faoliyatning individual uslubini shakllantirish bolalik yillaridan boshlanib, ta`lim va tarbiya ta`sirini negizida yuzaga keladi.