13-мавзу: Ўта чўкувчан лёссли грунтларда барпо этиладиган пойдеворлар режа: Умумий маълумотлар

8.2. Лёссли грунтларнинг ўта чўкувчанлик кўрсаткичлари
Лёсслар ва лёссимон грунтларнинг ўта чўкувчанлиги лаборатория устахоналари шароитида, грунт намунасининг ёнбошга кенгайиш имкониятини чекловчи қурилмалар ёрдамида ўрганилади. Ўта чўкувчанликни баҳолашда, кўпинча грунт намунасини одометр ёрдамида зичланишга синаш натижаларига асосланилади. Шундай синовлар натижасида намуна баландлигининг ўзгарувчан р босимга нисбатан боғланиш графиги (10.1-расм) қурилади ва грунтнинг нисбий ўта чўкувчанлик коеффициенти қуйидаги формула бўйича аниқланади:
_y = (h_ю - h_y)/h₀ , (10.1)
бу ерда h_ю - табиий намликдаги грунт намунасининг иншоот қурилгандан кейин таъсир қиладиган юкга мос босимдаги баландлиги; h_y - намунанинг шу босим остида қўшимча намлангандан кейинги баландлиги; h₀ - табиий намликдаги намунанинг замин грунтининг ўрганилаетган чуқурлигидаги табиий кучланишига мос босим билан зичлангандан кейинги баландлиги
Агар _y < 0,01 бўлса, грунт ўта чўкувчан деб ҳисобланади. Нисбий ўта чўкувчанлик намланиш пайтида қўйиладиган r босим миқдорига ҳам кўп жиҳатдан боғлиқдир. Бир неча намуналарни қўшимча намлашдан сўнг, уларга турли миқдордаги r босимларни таъсир еттириб ва мос равишдаги _y коеффициентининг қийматларини аниқлаб _y = f(р) боғланишининг графигини қуриш мумкин (10.2-расм). Бундай графиклар _y=0,01 даги ўта чўкувчанликнинг қуйи чегарасини тавсифловчи бошлангич р_y босимни аниқлаш имкониятини беради. Босимнинг р<р_y қийматларида, лёссли грунт ўта чўкувчан емас деб қаралади.


10.1–расм. Лёссли грунтнинг дефор- 10.2–расм. ( = ( (R) боғланишнинг
мацияланиш графиги графиги

10.3 – расм. Лёссли грунт сиртининг сув таъсиридаги ўта чўкиши: 1 – грунтнинг ўта чўкишдан кейинги сирти; 2 – грунтнинг ўта чўкишгача бўлган сирти; 3 – сепилган қум қатлами; 4 – сувланган грунт
Пойдевор заминадиги лёссли грунт қатламларидан олинган намуналарни лаборатория шароитида синаш натижалари асосида ўта чўкиш (С_й) миқдорини қуйидаги ифода бўйича аниқлаш мумкин:
S_y = _y,i h_i _{c, y}, (10.2)
бу ерда _y,I – i қатламдаги грунтнинг нисбий ўта чўкувчанлик коеффициентни; h_i – i қатлам қалинлаги; _{c, y} – грунт шароитини ҳисобга олувчи коеффициент.
Грунт шароитини ҳисобга олувчи коеффициент пойдевор таг юзасининг кенглиги б га боғлиқ бўлиб, агар b 12 м бўлса, _c,y=1,0. Агар b3 м бўлса, бу коеффициентининг қиймати қуйидаги формула бўйича ҳисоблаб топилади:
_c,y = 0,5 +1,5 (р – р_y)/р₀ , (10.3)
бу ерда r – пойдевор товонидаги босимнинг ўртача қиймати; р₀ – 100 кПа га тенгбосим.
Пойдевор товонининг кенглиги 3 м ц,й коеффициентнинг қиймати B=3 м ва B = 13 м кенгликлар учун аниқланган қийматларни интерполяция қилиб топилади.
Ўта чўкувчанликни, қурилиш майдончасида қазилган тажрибавий ҳандакни, сув қуйиб синаш йўли билан янада аниқроқ баҳолаш мумкин. Бунда ҳандакнинг кенглиги В_к ни чўкувчан грунт қатламларининг умумий чуқурлиги Ҳ_й дан бироз каттароқ ўлчамда қабул қилиш тавсия этилади. Сувнинг чўкувчан қатламларга эркин сизиб ўтишини таъминлаш учун, ҳандак тубига унча катта бўлмаган қалинликда қум сепилади.
Қўшимча намланиш натижасида структураси бўзилган грунт, ўз оғириги таъсирида, ҳандак туби ва қисман ён қирғоқлари бўйлаб чўкади (10.3 - расм).
Грунтнинг чўкувчанлик бўйича ҳолати ҳандак марказидаги ўта чўкиш миқдори (S_уд) бўйича баҳоланади. Ҳандак кенглиги чўкувчан қатламларнинг умумий чуқурлигидан кичик бўлса, грунтда максимал ўта чўкувчанлик юзага келмаслиги ҳам мумкин. Бундай ҳолларда, ўта чўкишнинг ҳақиқий миқдори қуйидаги формула бўйича аниқланади.
S_у.д = S_у.д^  В_к ( 2- B_К/ H_y) / Н_у , (10.4)
бу ерда S_у.д^ - тажрибада кузатилган ўта чўкиш миқдори; В_к – ҳандак тубининг кенглиги; H_y – чўкувчан грунтлар қатламларининг умумий чуқурлиги.
Қўшимча намланиш ва ўз оғирлиги таъсирида деформацияланиши бўйича ўта чўкувчан грунтлар икки турга бўлинади:
биринчи тур – қатламларининг чўкиш миқдори 5 см гача бўлса;
иккинчи тур – қатламларининг умумий чўкиши 5 см дан катта бўлса.