13-mavzu. Davriy sistemaning VIII b gurux elementlari va ularni qurilishda ishlatilishi

Temirning oksidlanish darajasi +6 va +8 bo’lgan birikmalari. Ferrat kislotaning(H₂FeO₄₎ tuzlari ma’lum. Bularga bariy ferrat (BaFeO₄) kiradi, bu oksidlovchi.
Fe₂O₃ + 4KOH + 3KNO₃ = 2K₂FeO₄ + 3KNO₂ + 2H₂O
2 Fe⁺³ -6e = 2Fe⁺⁶ 1
N⁺⁵ +2 e = N⁺³ 3
K₂FeO₄-kristall modda, qizil rangga ega .Eruvchanligi jihatidan xromatlar va dixromatlarga o’xshash. Ishqoriy metallarning tuzlari eruvchan,bariy va stronsiy tuzlari esa erimaydi.
Temirga tegishli peroksoferrat kislotasining(H₂FeO₅)ham tuzlari ma’lum (K₂FeO₅):
Fe₂O₃ + 5KNO₃ + 4KOH = K₂FeO₅ + 5KNO₂ + 2H₂O
3Fe₂O₃ + 5KClO₃ + 12KOH = 6K₂FeO₅+ 5KCl + 6H₂O
Temir(III) birikmalariga sariq qon tuzi ta’sir ettirilsa Berlin zangorisi cho’kmasi(ko’k bo’yoq) hosil bo’ladi:
2Fe₂(SO₄)₃+3K₄[Fe(CN)₆]=Fe₄[Fe(CN)₆]₃+6K₂SO₄
Fe(III) birikmalariga kaliy rodanid ta’sir ettirilsa ham, toq qizil cho’kma hosil qilib u qonga o’xshash rangga ega:
FeCl₃+3KCNS=Fe(CNS)₃+3KCl
Yuqorodagi ikki reaksiya Fe³⁺ ionlari uchun sifat reaksiya hisoblanadi.
Temirning juda ko’p kompleks birikmalari ma’lum.
Bularga kaliy gesasianoferrat(II) K₄[Fe(CN)₆], sariq qon tuzi, yoki kaliy geksasianoferrat(III) K₃[Fe(CN)₆ ]– qizil qon tuzi, [Fe(NH₃)₆]Cl₃ geksaammintemir (III) xloridlar misol bo’ladi.
Ferrosen (35 rasm) 171 ^oS da suyuqlanadigan, 249^oS da qaynaydigan sariq rangli kristall modda. Uning formulasi [Fe(C₂H₅)₂] , metal atomi o’rtada, ikki chekkasida ikkita C₂H₅ radikali joylashgan. Ferrosen molekulasining elektronlari soni 18 taga etadi. Ularning 8 tasi temirga, 10 tasi C₂H₅ radikaliga tegishli. Bu komplekslar sendvich strukturali komplekslar qatoriga kiradi.



rasm. Ferrosen molekulasining tuzilishi.

Biologik jarayonlarda tarkibida temir tutgan oqsillar katta ahamiyatga ega. Bularga gemoglobin, mioglobin, sitoxromlar, katalaza va peroksidaza kiradi. Gemoglobin eritrotsitlarning asosiy qismi hisoblanadi. U o’pkadagi to’qimalarga kislorod etkazib berib, kislorod tashuvchi bo’lib, yana tashqi nafas olishni ham ta’minlaydi. Mioglobin, sitoxrom va katalaza esa hujayralarning nafas olishini ta’minlaydi. Yuqoridagi oqsillarning har biri oqsil qismdan va u bilan bog’langan aktiv markazlardan tashkil topgan.

Aktiv markazlar makrotsiklik kompleks birikma gem(36- rasm) hisoblanadi(gem grekcha “gema” qon degani). Bu komplekslarda makrosiklik ligand sifatida tetradentant birikma porfirin ishtirok etadi. Kompleks markazida temir joylasgan bo’lib, kvadran uchlarida donor atom azot joylashgan. Umuman kompleks oktaedrik konfiguratsiyaga ega hisoblanadi. Beshinchi orbital esa azot atomi orqali aminkilota (gistidin) bilan bog’langan. Oltinchi orbital bo’sh va u past molekulali liganlarni bog’lashi mumkin(masalan, O₂, H₂O₂, CO, CN^- va boshqalar).
Gemoglobin va unga o’xshash metallokomplekslarning xossalari ba’zi zaharli moddalar, masalan, CO (is gazi) va sianidlar ta’sirida keskin o’zgarishi mumkin. Shuning uchun ham havo tarkibiga aralashgan CO gemoglobin bilan karbonilgemoglobin hosil qilishi tufayli organlarga kislorod etib borishi keskin kamayadi. Buning ustiga CO ning kompleks hosil qobiliyati kisloroddan ko’ra o’lab marta yuqori.

rasm. Gemoglobinning tuzilishi.

Ana shu tufayli havoda juda oz kislorod bo’lsa ham I gipoksiyaga, yani kislorod etishmasligiga olib keladi. CO bilan zaharlanishni oldini olish uchun bemorni tezda toza havoga olib chiqish kerak. Shunda muvozanat oksigemoglobin hosil bo’lishi tarafiga qarab suriladi.