13. Лекция кк этнологтя 2-к

32,1% 

O`zbekler 

30,5% 

Qazaqlar 

25,9% 

Basqa xaliqlar 

1,5% 

 

Qaraqalpaq  xalqinin`  etnogenezi  ha`m  etnik  tariyxi.  Ha`r  qanday  xaliq  tariyxi  o`zleri  jasap 

atirg`an  jeri,  sol  jerdegi  ma`deniyat  tariyxina  baylanisli  izertleniwi  kerek.  Usi  ko`z-qarastan 

qaraqalpaqlardin` ata-babasi Tu`slik Rossiyada jasag`an, Oris jilnamalardag`i «Chernie klobuki» (qara 

klobuklar) menen baylanisli degen pikirler duris emes. 

 Qaraqalpaq etnografiyasi, qaraqalpaqstan arxeologiyaliq estelikleri, fol`klori, mifologiyalari ha`m 

eski jazba derekler qaraqalpaq xalqinin` ata-babalari a`yyemgi jergilikli qa`wimler bolip esaplanadi. 

 Qaraqalpaqlardin`  xaliq  bolip  qa`liplesiwi  Tu`slik  Aralda  IX-XI  a`sirlerge  tuwra  keledi.  Sonin` 

menen birge qaraqalpaqlardin` etnogenezi ha`m etnikaliq tariyxi ju`da` uzaq da`wirden baslanadi. Bul 

xaliq bir neshe uriw ha`m qa`wimlerdin` birikpelerinen qa`liplesken. Ol haqqinda ko`plegen dereklerdi 

qaraqalpaq  uriw  atamalarinan  da  ko`riwge  boladi.  Biraq  bunnan,  qaraqalpaq  xalqinin`  kelip 

shig`iwindag`i a`yyemgi dereklerdi izertlew kerek emes degen pikir kelip shiqbawi kerek. Qaraqalpaq 

ata-babalari  ha`m  izleri  a`yyemgi  da`wirlerden  berli  Tu`slik  Aral  jaqlarinda  jasaydi.  Aral  jag`alari 

ko`plegen xaliqlardin` ata-babalarinin` gezlesken, qa`liplesken da`rbenti. 

 Bul jerde Orayliq Aziya, Sibir`, Evraziya, Kavkaz, Orta Aziya ha`m Qazaqstan, aldin`g`i Tu`slik 

Aziya  xaliqlarinin`  ata-babalarinin`  qa`liplesken  ken`  a`yyemgi  uriwlar,  qa`wimler  jasag`an.  Olar  bir 

tilde  so`ylesip,  bir  antropologiyaliq  tu`rde  bolip,  o`z-ara  jerleslik,  xojaliq,  ma`deniy  birliklerin  payda 

etken.  Son`g`i  da`wirlerde  olar  ha`r  qiyli  tariyxiy  sebepler  menen  bo`lsheklenip  Ural  tawlarinan 

Indiyag`a  shekemgi  jerlerge  ko`ship  barip,  ol  jerlerdegi  jerglikli  qa`wimler  menen  aralasip,  jergilikli 

xaliqlardin`  qa`liplesiwine  qatnasqan.  Demek  bul  jerlerdegi  jasap  atirg`an  xaliqlardin`  hesh  birin 

qanday  da  bir  qa`wim  birikpesinen  emes,  al  ha`r  tu`rli  qa`wimler  birikpesinen  qa`liplesken  xaliqlar 

dep  tu`siniwi  kerek.  B.e.sh.  VII  a`sirde  du`zilgen,  zoroastrizm  dininin`  ta`liymati  u`yretiwshi  kitap 

«Avesta»  kitabi  A`miwda`r`ya  jag`alarinda  qa`liplesken.  Demek  bul  jerde  Iran  ha`m  tu`rkiyy  tilles 

qa`wimler  b.e.sh.  I  minin`shi  jillari  jasag`an.  Olar  ha`zirgi  jergilikli  xaliqlardin`  ata-babalarinin` 

qa`liplesiwine qatnasg`an. B.e.sh. V a`sirlerde jergilikli Iran tilindegi saklar, massagetler, xorezmliler 

menen  baktriyalilar  arasinda  tu`rkiyy  tilles  qa`wimlerde  bolg`an.  B.e.sh.  I  minin`shi  jillardin` 

aqirlarinda  bul  aralas  qa`wimlerdin`  bir  topari  alanlar,  aslar,  sarmatlar  dep  atalg`an.  Bul  birikpedegi 

xaliqlar  A`miwda`r`yanin`  eki  jag`asinda  jasag`an.  Arab  jazba  dereklerinde  eftalitler,  kidaritler 

(kerderler) dep ataydi. 

 Arab  ilimpazi  Yakut,  1219  jili  kerderler  Xorezmde  aralasip  jasaydi.  Olar  tu`rkler  menen 

shegaralasqan  jerde  qon`islasqan.  Tili  xorezmlilide  emes,  tu`rkiy  tilinde  de  emes  dep  ko`rsetedi. 

---

 

75 

Bunin` sebebi ol da`wirdegi jergilikli xaliqlar etnikaliq ha`m tili jag`inan ele toliq o`z-ara aralasip bir 

etnoslarg`a  birige  almag`an  boliwi  mu`mkin.  Sonliqta  olar  aralas  tilde  so`ylesken.  Kerderli-kidaritler 

Qaraqalpaqstanda jasag`an qaraqalpaq, qazaq, o`zbekler arasinda elede bar.Sak-massagetler, awgasiler 

apasiaklar  menen  a`yyemgi  orta  a`sirlerdegi  tu`rkiy  tilles  uriw  ha`m  qa`wimlerdin`  ja`miyetlik 

du`zimi,  xojaliqlardin`  tu`rleri  neke  ha`m  sem`ya,  da`stu`rleri  menen  diniy  isenimleri  haqqinda 

derekler  Qaraqalpaqlar  turmisinda  elede  saqlang`an.  Sak-massagetler,  apasiak,  alanlar  shig`istan 

kelgen gunnlar b.e.sh. II - b.e. IV a`sirlerde, sol tu`rkler menen (VI-VII a`sirlerde) aralasiwinan Aral 

jag`alarinda  kerderler,  og`uzlar,  qipshaqlar  birikpesi  payda  bolg`an.  Solardin`  xojaliq  tu`rleri  son`g`i 

Aral jag`alarindag`i xaliqlarda da dawam etken. 

 Sarmat  -  alan  qa`wimine  tiyis  samat  uriwi  Qaraqalpaqlardin`  mu`yten  uriwlarinin`  birikpesinde 

apasiak  uriwi  Qaraqalpaqlardin`  man`g`it  ha`m  ashamayli  uriw  birikpelerinde  elege  shekem  o`mir 

su`rmekte.  Augasiler  menen  og`uz  qa`wimlerinen  qalg`an  arxeologiyaliq  estelikler  ha`zirgi 

Qaraqalpaqlardin`  xojaliq  tu`rleri,  ma`deniyatlari  menen  uqsas.  Da`stu`rleri,  qol  o`nerindegi 

uqsasliqlar ayqin bayqaladi. Olar xojalitin` bir-neshe tu`rleri menen shug`illang`an mal sharwashilig`i, 

baliqshilin`,  diyxanshiliq,  Qaraqalpaqlar  bunday  xojaliq  tu`rleri  menen  elede  shug`illanadi.  Ol 

haqqinda  awiz  eki  a`debiyatta  «u`sh  ay  shabag`im,  u`sh  ay  qabag`im,  u`sh  ay  sawinim,  u`sh  ay 

qawinim» delinedi. Jildin` to`rt ma`wsiminde belgili tamg`amlar bolg`an. X a`sir og`uzler ma`mleketi 

Tashkent,  Jambil,  Ustyurt  aralig`in  qamtig`an.  Og`uzlerdi  yabi  basqarg`an,  orayliq  qalasi  Yangikent, 

Sirda`r`yanin` to`mengi salasinda. Jergilikli qa`wimler tiykarinda VIII-XI a`sirlerde Qaraqalpaq xalqi 

qa`liplese  baslag`an.  XI  a`sirlerde  bularg`a  sel`jduklar  Sirda`r`ya  jag`asinan  kelip  qosilg`an.  Al  XI 

a`sirde bulardi qipshaqlar bag`indiradi, olardin` tili en` jaydi. 

  Maxmud  Kashkariy,  XI  a`sir  og`uzler  qa`wimi  tu`rklerdin`  bir  bo`legi,  olar  22  uriwdan  ibarat 

bolip ha`r birinio` tan`balari bar. Bassiz bo`rik bolmas, tatsiz turik bolmas dep naqildi keltirip, og`uz 

qa`wimlerinin`  aralas  uriwlar  ekenligin  ko`rsetedi.  Og`uz  qa`wimlerinin`  Qaraqalpaqlardin`  etnikaliq 

tariyxina  qatnasqaninan  shejirelerinde  de  aytiladi.  XI-XIII  a`sirlerdin`  basinda  Xorezm  patsxaliq 

da`wirinde  Qaraqalpaqlar  o`z  aldina  walayat  bolg`an.  XIII  a`sir  basinda  mongollardin`  jawlap  aliw 

da`wirinde o`z watani, Aral ten`izinin` tu`sliginde, o`z aldina wa`layat bolg`an. XIII-XIV a`sirlerdin` 

aqirlarina  shekem  A`miwda`r`yanin`  tiykarg`i  tarmag`i  Xojeli–Go`ne-Urgenish  aralig`i  menen 

Sariqamis, Uzboy arqali Kaspiyge aqqan. Sonin` menen birge A`miwda`r`yanin` bir tarmag`i da`slep 

Maylio`zek, son`, Kerder Aralg`a quyg`an. XVI a`sirdin` aqiri, XVII a`sirdin` basinda A`miwda`r`ya 

tu`slikten  arqag`a  o`z  ag`isin  o`zgertip  ha`zirgi  bag`darinda  tu`sedi.  Sarikamis,  Uzboy  boylarindag`i 

xaliqlar  suwsizliqtan  ko`ship  ketedi.  Awil  xojaliq  qurallari  jer  su`riwde  gu`nde  moyindiriq,  pazna, 

mala, arba, bel, ketpen, oraq, jaba. Bul qurallardi islewshi ustalar a`yyemgi zamannan berli bolg`an. Ol 

haqqinda  arxeologiyaliq,  fol`klorliq,  jazba  derekler  jetkilikli.  Diyxanshiliqqa  baylanisli  diniy  isenim 

---

 

76 

ha`m da`stu`rleri bolg`an. Baliqti awlaw  kershi, kaza, basay, shanishqi, ilme, aw, na`rete, keme, shana 

arqali awlag`an. Olardi saqlaw ha`r tu`rli tag`am tayarlaw usillari bolg`an. 

 Baliqshiliqqa  baylanisli  xaliq  ta`jiriybeleri  menen  birge  diniy  isenimler,  da`stu`rler  bolg`an.  Mal 

sharwashiliq  (to`rt  tu`lik  mal),  baliqshiliq  ko`birek  Qaraqalpaqlardin`  qon`irat  arsinda  bolg`an. 

An`shiliq duzaq, kekban, jang, ara, oq jay, sol miltiq qurallari menen bolg`an. An`shi iyt, an`shi quslar 

bolg`an. O`nermentshilik kesteshilik, o`su`rip kiyatirg`anlig`in ko`rsetedi.