13. Лекция кк этнологтя 2-к

 

Tayanish  tu`sinikler 

Etnogenez,  xorezmliler,  Sog`dlar,  baqtriyalilar,  saklar,  massagetler,  Dashti  Qipshaq, 

″

Eki  da`r`ya 

aralig`i tipi

″

, 

″

O`zbek

″

 atamasi, O`zbekxon 

              

 A`yyemgi zamanlarda bir ata-anadan tarqalg`an tuwg`an-tuwisqanlardin` ja`mlesiwi na`tiyjesinde 

qa`liplesken  ja`ma`a`t  uriw  dep  ataladi.  Tirishilik  ta`shiwishi  ha`m  sirtqi  dushpanlardan  saqlaniw 

ushin adamlardin` tuwg`an-tuwisqanliqqa tiykarlang`an birlesiwin ma`jbu`r etken. 

Qa`wim

-tuwg`an-tuwisqanliq,  millet  dinles  bir  neshe  uriwdin`  ja`mlesiwi,    sonday-aq  bir  uriw 

ta`biyiy tu`rde ko`beyip a`tirapindag`i uriwlardi boysindirip, o`z quramina sin`dirip jiberiw aqibetinde 

qa`wim retinde qa`liplesken boliwi mu`mkin. 

Qa`wimnin` uriwdan tiykarg`i parqi, ol uriwlarg`a bo`liniwden basqa o`z aymag`i qa`wimlik tiline, 

qa`wim  ken`esine  ha`m  a`skeriy  baslig`ina  iye  bolg`an.  Qa`wimler  adamlardin`  awshiliq  ha`m 

ko`shpeli  sharwashiliq  penen  birge  diyxanshiliq  ha`m  a`yyemgi  temirshilikke  o`te  baslag`an 

gezlerinde  payda  bola  baslag`an.  Aqil  jag`inan  bo`liniwshilik  mu`lkiy  bo`liniwshilikke  alip  kelgen. 

Adamzat ja`miyetinde ba`rqulla sonday bolg`an ha`m bunnan keyinde sonday boladi. Elat atamasi, en` 

a`weli,  qa`wimler  birlespesi,  adamlardin`  til,  aymaq,  ekonomikaliq  ha`m  ma`deniy  jaqtan  tariyxiy 

qarar  tapqan  birligin  bildiredi.    Elattin`  kelip  shig`iwina  bir-birine  ko`p  jag`inan  jaqin  bir  neshe 

qa`wimlerdin`  ja`mlesiwi  tiykar  bolg`an.  Adamlardin`  elat-elat  bolip,  bir  aymaqta  jasawlari,  olar 

arasindag`i  tuwg`an-tuwisqanliq  uliwma  ma`pdarliq    sezimlerin  ku`sheyttirgen.  Uliwma  ma`pdarliq 

u`les ha`m oni qorg`aw waziypasi ma`mleketti payda etken.  

Elat 

bolip    qa`liplesiwdin`  bir  neshe  belgileri  bolg`an  ha`m  ha`zirde  sonday.  Til  jag`inan  bir 

yamasa o`z-ara jaqin qa`wimlerdin` ja`mlesiwi elat boliwdin` tiykarg`i belgisi. Bir qa`wimnin` basqasi 

ta`repinen jawlap aliniwi na`tiyjesinde bir neshe qa`wim aralasip, elat payda bolg`an.  

1926

-jili  o`tkizilgen  Pu`tkil  awqamliq  xaliqtin`  esabin  aliwdin`  juwmag`inda  buring`i  awqamda 

230

  dan  artiq  milletler  ha`m  elat  jasaydi  delinse, 

1959

-jilg`i  xaliqtin`  esabin  aliwda  bul 

129

  g`a 

azayg`an. Demek, 

100

 den artiq elat, tiykarinan kem sanli xaliqlar o`z milliyligin jog`altip, ko`p sanli 

xaliqtin` mug`darin asirg`an. 

---

 

71 

Xaliq

  atamasina  filosofiyaliq  jaqtan  na`zer  awdarsaq  onin`  ta`riypi  bunday.  tariyxtin`  ha`mme 

basqishlarinda  ja`miyet  waziypalarin  sheshiwge  tayar,    jurt  jumisina  jaramli  ha`m  qa`biletli  qatlam, 

sotsialliq birlik, tariyxtin` do`retiwshisi. 

Millet  adamlardin`  tig`iz  tariyxiy  birligi,  uliwma  ekonomikaliq  turmis,  til,  aymaq  birligi, 

ma`deniyat,  sana,  ruwxiy  ja`mlesiwi  demekdur.  O`zbek  xalqinin`  kelip  shig`iwi  ju`da`  uzaq  tariyxqa 

iye. Bul jag`day en` a`yyemgi ha`m erte orta a`sir da`wirinde tu`rli elat ha`m xaliqlardin` pu`tkil Orta 

Aziya,  Qazaqstannin`  ken`  territoriyalarinda  qosiliw    ha`m  aralasiw  protsessi  ju`z  bergen.  Bul 

territoriyada bir neshe min` jillar dawaminda shegaralari o`zgerip turg`an tariyxiy-ma`deniy birikpeler 

ju`zege kelgen.    

VII-VIII a`sirlerde tu`rkiy xaliqtin` u`lken bir bo`legi Jetisuw, Shash ha`m de Ferg`ana oypatinda, 

azg`antay  bo`legi  Zarafshan  ha`m  Qashqada`r`ya  oazislerinde  jasaytug`in  edi.  Olar  tu`rkiy  tildi  qabil 

etken  sol  jergilikli  xaliqtan  ha`m    de  bul  jerge  kelip  ornalasqan  ko`plegen  tu`rkiy  qa`wim  ha`m 

ruwlardan ibarat edi. Ayirim sug`diy hu`jjetlerde keltirilgen mag`liwmatlarg`a qarag`anda tu`rkiy xaliq 

ornalasqan  bul  u`lke  VII  a`sirden  baslap  Tu`rkstan  dep  atala  baslag`an.  Qullasi  arab  xalifatlig`i 

basqinshilig`ina  shekem  Shash,  Ferg`ana  ha`m  Zarafshan  oypatlari  Qashqada`r`ya  ha`m  Sirda`r`ya 

oazisleri,  Xorezm  ha`tte  miwda`r`yanin`  shep  jag`asi  xalqinin`  u`lken  bo`legi  a`lle  qashan  tu`rklesip 

Maverannaxr  ha`m  Xorezmnin`  sotsialliq  ha`m  ma`deniy  turmisinda  a`hmiyetli  orindi  iyelep  alg`an 

edi. 

2

.  XV  a`sirde  Maverannaxrda  Qaraxaniyler  ma`mleketinin`  du`ziliwi  menen  qarluk,  og`uz,  jigil, 

yag`ma  ha`m  basqa  tu`rkiy  qa`wim  ja`ne  ruwlarinin`  Shash,  Ferg`ana  ha`m  basqa  walayatlarda 

jasaytug`in  tu`rkiy  xaliq  penen  birigip  otiriqshi  turmisqa  o`tiw  protsessi  jedellesedi.  Otiriqshi  diyxan 

ha`m o`nermentshi xaliq penen aralasip diyxanshiliq ha`m qala ma`deniyatinin` bay ta`jiriybesi ha`m 

da`stu`rleri  o`zlestiriledi.  Tu`rkiy  uliwma  til  ha`m  xaliq  awizeki  eposina  negizlengen  ko`rkem 

a`debiyat  ju`zege  keledi.  Ha`tiyjede  tu`rkiy  tilde  so`yleytug`in  xaliq  Maverannaxrdin`  negizgi 

xaliqlarinin`  birine  aylanadi.  Solay  etip,  a`sirler  dawaminda  Maverannaxr,  Xorasan,  Xorezmde  ju`z 

bergen  ju`da`  qiyin  siyasiy  jag`dayda  dawam  etken  etnikaliq  protsesslerdin`  aqibetinde  IX-XII 

a`sirlerde  o`zbek  xalqi  payda  boladi.  O`zbek  xalqinin`  kelip  shig`iwi  haqqinda  ilimpazlar  ta`repinen 

tu`rli   pikirler aytilg`an.  Bazi bir ilimpazlar o`zbekler o`z atin  Altin Orda  xani O`zbekxannan (

1312

-

1342

) alg`an dep aytadi. N.A.Aristovtin` pikirinshe 

″

o`zbek ati O`zbekxang`a shekem uliwma tariyxta 

ushiramaydi.  Sonin`  ushin  da  o`zbekler  o`z  atin  usi  xannan  alg`an  dep  esaplaw  kerek

″

  dep  juwmaq 

shig`aradi.  P.P.  Ivanovta  usi  pikirdi  jazg`an.  A.Yu.Yakubovskiy 

″

o`zbek

″

  so`zi  parsi  tilinde 

″

o`zbekien

″

(o`zbektiki)  so`zinen  kelip  shiqqan  dep  shamalap,  ol  da  o`zbekler  o`z  atin  O`zbekxannan 

alg`an  deydi.  Shet  el  tariyxshilari  G.Xovors,  A.Vamberi,  M.A.Chaplichka  da  o`zbeklerdin`  kelip 

shig`iwin  O`zbekxannin`  ati  menen    baylanistiradi.  V.V.  Grigor`ev  bul  haqqinda  ma`lim  bir  pikir 

aytpag`an  bolsa  da,  o`zbeklerdin`  kelip  shig`iwi  haqqindag`i  aytilg`an  joqaridag`i  pikirler  tiykarsiz 

---

 

72 

ekenligin  o`z  waqtinda  birinshi  bolip  ko`rsetti.  Professor  A.A.  Semenov,  V.V.  Grigor`evti  quwatlap 

o`zbek  so`zi    O`zbekxannan   

100

  jil  keyin  Aq  Ordada  kelip  shiqqanlig`in,  XIV-XV  a`sirlerde  Orta 

Aziya  ha`m  Iran  tariyxshilari  Aq    Ordanin`    tu`rk-mong`ol  ko`shpeli  qa`wimlerin  usi  at  penen 

atag`anlig`in  aytadi.  Ja`ne  bir  gruppa  tariyxshilar  (L.Pel`s,  A.P.  Cholochnikov)      Dashti  Qipshaqtin` 

ko`shpeli tu`rk-mong`ol qa`wimleri o`zlerinin` erkinligi sebepli o`zbek atin alg`an, dep jazadi. 

O`zbek atamasi bunnan basqa XIII-XIV a`sirlerdegi alimlardin` shig`armalarinda ushirasadi, biraq 

etnonim retinde emes. XIV a`sirdin` basinda ko`shpeli o`zbekler quraminda ja`mlesken qa`wimlerdin` 

bir  bo`legi  Muxammad  Sheybanixan  basshilig`inda  Orta  Aziyag`a  bastirip    kiredi  ha`m  ha`zirgi 

O`zbekstan  territoriyasina  ornalasip  aladi.  Usi  waqittan  baslap  o`zbek  atamasi  xaliq  atin  bildiriwshi 

etnik  atama  bolip  qaladi.  Bunnan  o`zbek  xalqinin`  kelip  shig`iwin  XVI  a`sirden  baslaw  kerek  degen 

juwmaq  shiqpaydi.  Bul  jerde  tek  g`ana  o`zbek  atamasinin`  bir  etnonim  sipatinda  kelip  shig`iwi 

haqqinda  so`z  baratir.  Bul  u`lkeni  XVI  a`sirde  basip  alg`an  ko`shpeli  o`zbekler  Maverannaxrdin` 

tu`rkiy xaliqlari menen aralasip ketti ha`m og`an tek g`ana o`z atin berdi.