13. Лекция кк этнологтя 2-к

Arqa Afrika xaliqlari 

Afrikanin  arqasinda  tiykarinan  arab  tilinde  soyleytugin  dep  atagan.  Bugan  Egipet,  sudan  migrip 

xaliqlari  qiredi.  Tiykarinan  bul  jerdegi  xaliq  ha`m  elatliqlar  a`yyemgi  aborigen`  xaliqlarinin  qinlari 

esaplanadi. A`yyemgi grek  avtorlarinin miynetlerinde magrip xalqi Liviyaliqlar dep tilge alinadi.Olar 

B.e.sh.  I-min`inshi  jilliqlarda  finikiyaliqlar  Arqa  Afrika  jag`aliqlarina  tiykar  salgan  utiku  karfagen 

siyaqli  ma`mleketler  menen  o`z  g`a`rezsizligi  ushin  uris  alip  bargan.  Liviya  qa`wimlerinin`  tinimsiz 

urislari  numiziya  ha`m  mavritaniya  ma`mleketlerin  payda  etti,  Rim  imperiyasi  karfagen`di  qolga 

qiritiwi  menen  b.e.sh.  II-a`sir  ortalarinda  bul  eki  patsxaliq  qulaydi.  Sonin  menen  latin  dereklerinde 

liviya ha`m numidiya atamalari joq bolip, jergiliqli xaliq marvarlar ha`m keyin  arablar keliwi menen 

bartorlar  dep  atala  baslaydi.  Usi  da`wirde  bortor  qa`wimlei  eki  gruppani  duzgen`  edi.  Zonota  ha`m 

sanxaja.  Zonota  qa`wimleri  sharwashiliq  penen  shug`illanip  ko`birek  tu`ye  o`sirgen`.  Sonxoja 

bortorlari tiykarinan diyxanshiliq penen shug`illangan.  

XI-  a`sirlerden`  baslap  arablardin  suraym  ha`m  xilol  qa`wimlerinin`  magripqa  ko`shiwleri 

natiyjesinde  bortorlardi  arablastiriw  ku`sheytedi,  magripta  toliq  o`zine  boysindirg`an  arab  feodallari 

saliq  diniy  siyasat  o`tkerip,  arab  tili  dini  ken`  tarqaladi,  XIII-a`sirde  arqa  Afrikada  u`sh  feodal-

moriniylar, zayyaniylar ha`m xafsidiylar payda bolip, XVI a`sirge deyin saqlanip kelgen`.  

Usinday  tariyxiy  jag`day  negizinde  barbar  arab  qa`wimlerinin`  aralasiwi  na`tiyjesinde  magrip 

xaliqlari  maroqoshlar,  jazoirliqlar,  tunislik  ha`m  liviyaliqlar  keyinirek  qolonizatorlarga  qarsi  azatliq 

gu`reslerin birgelikte alip barg`an. 

Egipet  xalqi  en`  a`yyemgi  da`wirden`  baslap  joqari  maden`iyat  jaratqan  etnoslardan  esaplanadi. 

Egipetliler  b.e.sh  IV  min`inshi  jillarda  qoldan  suwg`ariwg`a  tiykarlang`an  diyxanshiliqti  bilgen`. 

Arxeologiyaliq  izertlewler  ha`m  xronologiyanin  da`liyllewlerge  qaraganda  antropologiyaliq  jaqtan 

Misirdin en` a`yyemgi xalqi b.e.sh. III min`inshi jilliqta Nil oypatlig`inda payda bolgan da`slepki misir 

ma`mleketinin xalqinan ayirmashlig`i joq. 

Ha`zirgi  misirliqlar  ulli  maden`iyat  jaratqan  ata  babalarinin  rasaliq  jaqtan  ajiralip  turadi.  a`lbette 

olardin  etnikaliq  duzilisinde  B.e.sh.  V-a`sirde,  iran  basqinshilari  A.Makedonskiydin  basip  aliwlari, 

grek rim ma`deniyatinin ta`siri arablardin basip aliwlari belgili darejede iz qaldirgan.  

Arab xalifalarinin basqariwshilig`i da`wirinde misir xalqinin qaliplesiwi tezlesedi, biraqta misirdi 

18-17jili  tu`rkiya  basip  aladi  ha`m  XIX  a`sir  aqirlarina  deyin  u`stemlik  etedi.  1882-jili  Misir 

Angliyanin  qoloniyasina  aylanadi.  Misir  Angliya  qolonizatorlarinin  paxta  plantatsiyasina  aynaladi.  II 

shi jer juziliq uristan keyin Misir respubliqa dep ja`riyalanadi.  

Misirdin qublasinda jaylasqan sudan xalqi 1956-jili o`z g`a`rezsizligin algan sudanliqlar (a`yyemgi 

kubil)  misirliqlar  siyaqli  joqari  maden`iyat  jaratqan  xaliqlardan    esaplanadi.  Kuba  tuwrali  da`slepki 

---

 

57 

mag`liwmat  b.e.sh.  III  min`inshi  jillarda  msir  jilnamalarinda  tilge  alinadi.  B.e.sh.  XVI-XI  a`sirlerde 

qubiyanin bir bolimi misir provintsiyasi esaplangan keyin bul jerde g`a`rezsiz palata ma`mleketi payda 

boladi ha`m b.e.sh.  IX a`sirge kelip olar nil oypatlig`in basip alip qisqa waqit ishinde misir u`stinen` 

hu`kmdarliq  etedi.  Keyinirek  sudanda  qulshiliq  meroe  ma`mleketi  duziledi.  B.  eramizdin  VI 

a`sirlerinde xristian dini tarqalip orta a`sirlerdegi qubiya ma`mleketinin rasmiy dini dep ja`riyalanadi. 

   XIII  a`sirden`  baslap  arablar  bir  eki  a`sir  dawaminda  arab  tilin  a`ste  aqirin  tarqatip  xristianliqti 

sig`ip  shigara  baslaydi,  islam  dini  en`giziledi.  Biraqta  xaliqtin  ko`pshiligi  o`z  ana  tilinde  soylegen. 

XIX  a`sirdin`  ortalarinda  misir  a`skerleri  shig`is  sudandi  basip  algan.  Nil  da`r`yasinin  batis 

ta`repindegi  ko`shpeli  qa`wimliler  ha`zirgi  qa`liplesip  atirgan  sudan  xalqinin  quraminin`  tiykarg`i 

bo`limine aylangan.