13. Лекция кк этнологтя 2-к

Amerikanin  ha`zirgi  etnikaliq  qurami:  Amerika  materigi  ilimde  aniqlangannan  keyin  bes 

a`sirlik  tariyxi  dawaminda  materikqe  juda  ko`p  ha`r  qiyli  xaliqlar  kelip  onin  etnikaliq  duzilisinin 

---

 

42 

tupten`  o`zgeriwine  sebep  boldi.  Xazir  AQSh  ha`m  Braziliyada  100  den`  artiq  xaliqlar,  qanada 

Meksika  ha`m  Argentinada  50-den  ko`birek  xaliq  ha`m  elatliqlar  jasaydi.  Alimlar  Ha`zirgi  Amerika 

xalqinin til jag`inan eki u`lken gruppaga boledi. kelgendi hind Evropa tilleri (tiykarinan ingliz, ispan, 

frantsuz) ha`m jergilikli indeets tilleri (maya, atsteq, aymara, kechua h.t.b.) Amerikadan zorliq penen 

keltirilgen  ha`r  qiyli  xaliqlar  bantu,  yoruba  xuasa  h.t.b.  materiktin  etnikaliq  quramina  o`z  ta`sirin 

o`tkizgen  ha`zirgi  Amerikanin  ayirim  ma`mleketlerinde  negrler  ko`pshilikti  quraydi.  Evropalilardin 

koloniyaliq  siyasati  natiyjesinde  indeetslerdin  ko`p  a`sirlik  etnikaliq  barisi  lingvistikaliq  ha`m 

antropologiyaliq turmis jag`dayinda u`lken o`zgerisler juz berdi. 

Kelgendi  evropaliqlardin  etnikaliq  tariyxi  ha`r  qiyli  bolip  olar  materiktin  barliq  qolayli  jerlerine 

ta`rtipsiz  turde  ornalasadi.  Da`slep  Arqa  Amerikaga  Angliya  Irlandiya  ha`m  Shotlandiyadan  kele 

baslag`an.  Kelgendilerdin  ko`pshiligi  rasaliq  ayirmashiliqlarga  itibar  bermey  jergilikli  qa`wimler 

menen  sem`ya  qurg`an.  XIX  a`sirde  evropanin`  ko`pshilik  ma`mleketlerinen  keyin  yaponiya  ha`m 

qitaydan  qele  baslaydi.  Evropalilar  ko`binese  AQSh  ha`m  Kanadanin`  shig`is  ha`m  orayliq 

bo`limlerine  ha`mde  orayliq  ha`m  qubla  Amerikaga  ornalasqan.  Yapon  ha`m  qitaylilar  Tinish  okean 

boylarina jaylasqan. AQSh xalqi qurama bolip onin tiykarg`i tili inglizshe. Tek g`ana 30 protsent xalqi 

o`z  ana  tilinde  so`yleydi.  Bir  neshshe  a`sirlik  assimilyatsiya  natiyjesinde  ha`zirgi  inglis  tilinde 

so`ylewshi Amerika milleti qa`liplesken. 

Ha`qimiyat basinda ulli  evropalilar basqa adam turiwi biyqar  etilgen`.  Biraqta  g`a`rezsizliq ushin 

gu`reslerden` keyin 1776-jili AQSh qonstitutsityasi qabil etilip jana payda bolgan shtatlar ha`kimlikti 

o`z  qolina  aladi.  Rasalardin  aralasiwi  qoloniyaliq  da`wirde  baslanadi.  Usinin  natiyjesinde  juda  ko`p 

metisler  payda  boladi.  Evropalilar  menen  negrler  aralaspasinan  payda  bolgan  «Mulat»  dep  atalgan. 

Olar  negrler  ko`birek  ornalasqan  rayonlarda  targalgan.  Vest  Indiyada  bunday  a`wladlar  arnawli 

terminler  menen  aytilgan.  Orayliq  Amerika,  qolumbiya  ha`m  Eqvadorda  indeets  penen  negrler 

neqesinen` payda bolganlardi «Sambo» dep atagan.  

Bulardan basqa XIX a`sirdin` 30-jillari qulliq biykar etilgennen keyin Amerikag`a Hindistan ha`m 

qitaydan  kontrakt  tiykarinda  jallanba  rabochiylar  kele  baslag`an.  Olardin`  ko`pshiligi  Vest  Indiya 

ma`mleketlerine  jaylasip  jan`a  etnik  gruppalardin`  qa`liplesiwine  qatnasqan.  Indeetslerdin  ha`zirgi 

geografiyaliq  jaylasiwi  bir  tegis  emes.  Arqa  Amerikada  eksimos  indeetsleri  ko`plep  ornalassa,  vest 

indiya,  ha`m  urugvayda  sol  indeetsler  birotala  joq  bolip  ketken.  Latin  Amerikasinda  jaylasiwshi 

xaliqtin  11-protsenti  metisler  quraydi.  Antropologiyaliq  ha`m  etnografiyaliq  mag`liwmatlarg`a 

qaraganda Latin Amerikasinda sap evropoyd rasaga tan adamlar xaliqtin 5/1 bolimin quraydi. 

Ha`zirgi  da`wirde  Amerikada  barliq  qauim  ha`m  xaliqlar  millet  bolip  qa`liplespekte.  Qubla 

Amerikanin  rawajlanip  qiyatirgan  ma`mleketlerinde  zamanago`y  milletler  payda  bolmaqta. 

Amerikanin  orayliq  ha`m  qubla  zonalarindag`i  ma`mleketlerdin  tariyxiy  ta`g`diri,  tili,  dini  (katolik) 

ta`biyiy  sha`rayati  og`ada  jaqin  sol  sebepli  bul  jerde  xaliqtin`  o`siwshiligi  ogada  tez  pa`t  penen 

---

 

43 

barmaqta.  Arqa  ha`m  qubla  Amerika  arasinda  sotsial-ekonomikaliq  ha`m  ma`deniy  etnikaliq  jaqtan 

o`zgeshelikler  bar  sonin`  ushinda  olardin  demografiyaliq  rawajlaniwi  ha`r  qiyli.  1960-jillari  Arqa 

Amerika,  latin  Amerika  xalqinin  sani  shama  menen  ten`  bolsa,  XX-a`sirdin`  aqirina  kelip  Latin 

Amerikasinin xalqi Arqa Amerikaga qaraganda eki ese ko`beydi.