35
BIRLESKEN ARAB A`mirligi-1 mln.ge jaqin adam
Batis yamasa alding`i Aziya xaliqlari ulken tariyxiy etnografiyaliq oblastlardi quraydi. Regionnin`
xalqi tiykarinan Turkiya, Iran-Afganstan, Irak ha`m Saud Arabstanda jasaydi.
Antropologiyalik jaqtan Batis Aziya xaliqlari tiykarinan evropoydliq rasaga kiredi, olarg`a ta`n
belgileri shashi-ko`zi qara, terisi buwday ren`li. Murni ortasha, erni kishkene ha`m qalin`raq. Batis
Aziya xaliqlarida o`zinin ishinde ha`r qiyli tiplerge bo`linedi. Ma`selen Turkler, Arablar, Yaxudiyler
Batis Aziya tipine, Afganstan Iran, Xind, Pamir tipine batis Turkler ha`m ko`shpeli Arablar jer-orta
teniz tipine kiredi. Bular ishinde bazibir etnoslar kazariyler turk ha`m arablardin` bir bo`limi-
mongoloyd, qubla arabiya arablari. Afganstan ha`m Iran bragunlarinda avstraloidlik belgiler seziledi.
Batis Aziyada jaylaskan a`g` arab ma`mleketlerinde jasawshi xaliqlar qon`si izrail` turkiya xam
irandag`i arablar, batis Aziyaliq semit tilinde so`yleytugin xaliqlar quraydi. Iran tilinde parislar
pushtunlar, lurlar, tajikler, kurdlar bolujiylar, baxtierlar, xozariylar ha`m t.b. Etnik gruppalar so`yleydi.
Batis Aziyadag`i ha`zirgi o`mir su`rip kiyatirg`an tillerden hesh qaysisi tupkilikli tillerge
kirmeydi. Semito-xamit, hindevropa ha`m turk tilleri kirip kelgennen keynn buring`i shumer, elamit
urartu pilibey tilleri joq bolip ketken. Semito-xamit tilleri B.e.sh. IV min`inshi jillari Batis Aziyag`a,
arqa Afrikadan kirip kelgen, jergilikli tiller menen aralasip ketken. Olar 3- 2 min`inshi jillarda akkad
tili ha`m onin` tiykarg`i bo`limsheleri Bobil, Assuriya ha`m Aramey tilleri belgili boladi. Usi
da`wirlerde Balkan yarim atawi ha`m kavkaz ta`repinen hind-evropa tilleri o`te baslaydi. Aramey tili
bolsa a`sirimizdin baslarinda pu`tkil Batis Aziyag`a jetip barg`an. Keyinirek onin` ornina arab tili
hu`kmdarliq etti. Tillerdin` aralasiwi ha`m tarqaliwi xaliqlardin` etnogenezi ha`m etnik tariyxi bir-biri
menen baylanisip ketken. Batis Aziyada tu`rli xaliqlar ha`m elatliqlar etnoslardin` aralasiw barisi
barqulla dawam etip turg`an. B.e.sh. 1-min`inshi jillarda payda bolgan hind evropa tillerindegi
xaliqlar Batis Aziyanin` bir qansha bo`limin basip alip Midiya, Persiya, keyinirek Parfiya ha`m
Baktriya siyaqli hu`diretli ma`mleketlerdi duzgen. Bul ma`mleketlerde jasag`an jergilikli elatlar
menen kelgindi etnoslardin` aralasip ketiwi aqibetinde ko`pshilik iran tillerindegi ha`zirgi otriqshi
xaliqlar (parsilar, gilenlar, mazandaronlar, pushtun-lardin` bir bo`limi ha`m ta`jikler) ha`m ko`shpeli
elatlar (pushtunlardin bir bo`limi, kurdlar, purlar, baxtierlar h.t.b. usagan uqsas xaliqlar) qa`liplesken.
Jergilikli xaliqlar menen VII-VIII a`sirlerde kirip kelgen arablardin` aralasiwinan ha`zirgi arab milleti
payda bolgan.
XI-XII asirlerde kishi Aziyag`a bastirip kirgen seljukiyler jer-gilikli xaliqlardi tu`rkiylestirib
ha`zirgi tu`rkler, azerbayjanlar ha`m baska tu`rkiy xaliqlardin` qa`liplesiwine tiykar salg`an. Bul
waqiyalar ta`biyiy halat penen birge zorlik penen a`melge asirilg`an. Ma`selen, XVI asirlerde irang`a
zorliq penen Armyanlar Gruzinler ko`shirilgen.
36
XVIII asirlerde kurdlardi Xorasanga bir bo`limin oraylik Anatoliyga ko`shiwge ma`jbu`rlegen.
Usi da`wirde o`sh aliw siyasatin a`melge asirgan Turkiya ma`mleketi sistemaliq ra`wishte Armiyan
ha`m Aysorlardi qirip turg`an.
Bul waqiya 1922 jilga deyin dawam etken. Usinin` sebebinen ko`plegen armiyanlar tu`rli
territoriyalarg`a tarqaliwg`a ma`jbu`r bolg`an. 1948 jili Izrayl ma`mleketi payda bolg`annan keyin 1
mln.g`a jaqin arablar Palestinaliqlar zorliq penen o`z territoriyasinan quwg`inga ushirap qon`si
ma`mleketlerge ko`ship o`tken, olardin` ornina usinshama yaxudiylar turli ma`mleketlerden ko`ship
o`tken. Batis Aziya xaliqlari tili ha`m rasasi jag`inan ayirmashiliqqa iye bolsada, uzak tariyxiy da`wir
ishinde o`z-ara jaqin mu`na`sebette bolip, bir birine o`tkizgen ta`siri na`tiyjesinde ma`deniy-turmis
xizmeti uliwmaliq belgilerge iye bolip qalg`an.
Etnikaliq du`zilisi jag`inan Turkiya xalqi bir qiyli onin` hwO` yag`niy 35mln.dan artig`i Turkler, 4
mln. kurdlar qalg`ani mayda elatlar (Arablar, Gruzinler, Armiyanlar, Turkmenler, Grekler h.t.b.)
Regiondag`i en` ko`p milletli ma`mleketler Iran ha`m Afganstan esaplanadi. Iranda iraniy tilinde
barliq xaliqtin` 75% so`yleydi, qalg`anlari turkiy tilde so`yleydi. Jergilikli statistikaliq
mag`liwmatlarg`a qarag`anda Iranda 40 tan artiq turli xaliqlar jasaydi. Tu`pkilikli xaliqlar bolg`an
parsilar barlik xaliktin yariminan azin quraydi. Afganstanda 30 g`a jaqin xaliq jasaydi. Olar Iran ha`m
Turk tillerinde so`yleydi, Afgan xalqinin` tu`pkilikli jasawshilari pushtunlar (55%) quraydi.
Qalg`anlari tajikler, o`zbekler, charoymaqlar, turkmenler h.t.b. Pushtunlar qa`wim birikpelerge
bo`linedi. Olardan en` ulkenleri abdallar, gilzoy, momand, shinvori, vordagi, dzodzi, mong`ol, kakar,
xostvol h.t.b. Olardin 20% xalqi ha`zirge deyin ko`shpeli ha`m yarim ko`shpeli jag`dayda jasaydi.
Arab ma`mleketleri en` ko`p milletli esaplanadi. Livan, Siriya ha`m Irak ma`mleketlerinde arablar
pu`tkil xaliqtin` 80-90% tin quraydi, qalgan 10-20% xaliqlar Armiyanlar h.t.b. quraydi. Saud-araviya
xalqinin` 10% tropik Afrikadan keltirilgen qullar quraydi.
Qubla Aziya xaliqlarina Hindisan, Pakistan, Bangladesh, Shri-Lanka ha`m Neopol, Buton ha`m
Moldava respublikalari, Sengol bug`azindag`i Andamon ha`m Nikobor atawlari da Qubla Aziyag`a
tiyisli.
Do'stlaringiz bilan baham: 
