Baktriya xam Xorezm xaliklari ta`jik, ozbek ayirim turkmen ata-babalarinin ayirimlari Iran tilinde,
al ayirimlari turk tillerinde so`ylesken. Biraq bular arasinda etnik o`zgerisler bolmag`an. Ma`selen
Gerodot, Strabonlardin ko`rsetiwinshe Xorezmliler sako-massaget toparina kiredi. Sogdianalilar ha`m
baktriyalilar turmis ko`rinisi, dasturler boyinsha oz-ara ozgeshelikke iye emes dep ko`rsetedi.
Zoroastrizm dininin hu`rmetli kitabi Avestoda b.e.sh. VII a`sirlerdegi jergilikli xaliklar turmisi, xojalik
B.e.sh. II-I asirlerde gunn kauimleri keledi. Sak-massagetler menen aralasadi. B.e.sh. 1-2 a`sirler.
Sirda`r`ya boyindag`i Ferganadag`i kauimler turklesedi. Bul birikpeler Orta Aziya xaliklarinin ata-
babalarinin birigiwinde ulken orin iyeleydi. Ol haqqinda sak ka`wimlerinen tabilgan zatlar da`lil bola
aladi. I-II asirlerde Sirda`r`yanin orta jagalarindag`i xaliklar turklesedi. Bul jerde Iran ha`m turki
tilindegi xaliqlar birikpesinen kanli etnoslari payda bolip, olar turkiy tilinde so`ylegen. Amuda`r`ya
67
bronza dauirinde II-mininshi jillari, b.e.sh. III-II jillari Uzboy arkali Kaspiyne aqqan, bag`darin
ozgertip, ha`zirgi bag`darina o`tken. Bul jerde de jergilikli xaliqlar ha`m bularg`a qosiliwi elatlardin
keliwi menen aralas etnoslardi payda etken. Xorezm, Zarafshan ha`m Fergana oazislerindegi
xaliqlarda otiriqshi turmis, qoldan suwgariw diyxanshilig`i boldi. Al bul elatlar a`tirapindag`i
xaliklarda ko`shpeli turmis boldi. Usilayinsha oz-ara etnikalik baylanisli xaliklarda oaziste otriqshilik,
al dalanliktag`ilarda ko`shpeli turmis dawam etti. Diyxanshiliktin rawajlaniwi o`ndiris kurallarinin,
kalalardin, jamiyetlik duziminin ozgeriliwine, rawajlaniwina, ulken tasir jasadi. B.e.sh. IV-III asirdegi
Kangoy ma`mleketi madeniyatina baylanisli aramey jaziwina uqsas estelikler tabildi. Zoroastrizm
dinindegilerdin marhumlardi Ossuariylerda jerlewi bul bizin` jerimizde ertede bir neshe xaliqlardin`
birleskenin ko`rsetedi.
I-IV asirlerdegi Orta Aziyada ornag`an Kushan ma`mleketi edi. Bul ma`mleket Kangoy
ma`mleketinin arqa ta`repin ha`m Xindistannin` arqa ta`repinen biraz jerlerin basip aldi. Kushan
ma`mleketi Kanishka dauirinde ku`sheydi (78-123). III-a`sirlerde Kushan ma`mleketi idiray baslaydi.
Fergana, Xorezm o`z aldina bo`linedi. Kushan imperiyasinda turli tildegi, dindegi xaliklar madeniyati
o`z-ara jaqinlasadi. Sogdiana, Xorezm, Sak, Parfiya tillindegi Aramey al Favidi tiykarindag`i jazba
estelikler Kushan da`wirindegi etnikalardi olardin xojalik, turmis, ma`deniyat da`rejelerin bilemiz, til
dialektlerin ko`remiz.
Koyqirilgan qala (IV-ə. b.e.sh), Topiraq kala (b.a`.sh.IV a`.), II-III a`sirler tabilgan jazba derekler
Aramey jaziwina uqsas bolip, o`zligine iye bolip, ken` taralg`an dialektleri bolg`an. Bul til Sog`diana,
sak, asetin, afgan, ta`jik tillerine jaqin. A`yyemgi Sog`dinana ha`m Xorezm tilleri XI-XII a`sirlerge
shekem o`mir su`rgen. Sog`d turkiy tilleri u`stemlikke o`tken, degen menen Sog`diana ha`m tu`rk
tilleri birge jasap turgan. X-XI asirlerde Orta Aziya da to`rt uriw-kawimleri birikpesinen ibarat
ma`mleketler bolg`an. Bir neshe etnoslardi biriktirgen qarluqlar, oguzler, qipchaqlar, qirg`izlar olar
ta`repinen biriktirilgen. Olardin` o`zlerine ta`n belgileri, tili qa`liplesti.
XIV-XV asirlerde Orta Aziyada mongol qa`uimleri (jalayir, barlos, min`, man`g`it, nayman h.t.b)
ko`ship keledi. Olardin kopshiligi turklesken XVI-XVII asirlerde Orta Aziyada q xanliktin payda
boliwi jergilikli xaliklardin` qa`liplesiwine ta`sirin tiygizedi. Ma`selen, uyg`ir-karluk dialekti
tiykarinda Chagatay tili, qipchaq- og`uz dialekti tiykarinda Xorezm turkiy, a`debiy tili qa`liplesken.
Ha`zirgi o`zbek tili karluk-chag`atay, qipchak ha`m og`uz bolip bo`linedi. Olardin ha`r biri tag`ida bir
neshe dialektlerge bolinedi. Orta Aziya xaliqlari erte zamanlardan berli o`z - ana tilleri jaqin boliwi
menen birge, dinleride jakin bolgan, bulardi biriktirgen. B.e.sh. VII asirde payda bolgan zoroastrizm
qa`dirli kitabi Avesta da ko`rsetilgen diniy isenimler, dasturler bizdi qorshagan ortaliqti ko`sterlew
h.t.b. elerge shekem jergilikli xalik turmisinda saqlaniwi o`zbek, karakalaq h.t.b. etnogenezi ha`m
etnikaliq tariyxi jergilikli ekenligin, diniy tusinikke iye ekenligin ko`rsetedi (ertek, da`stan h.t.b).
68
Ma`selen, qaraqalpaq da`stani «Qiriqqiz» da, «Alpamis» ta, turkiy tilles xaliqlarga ortaq. «Dada
ko`rkut», «Go`rug`li». Bug`an misal boladi. Bulardag`i biraz ko`rinisler Aral, Kaspiy, qipshaq
dalanliqlarinda, Karaqum ha`m Alding`i Aziya ha`mde Arqa Kavkazda jasag`an a`yyemgi ha`m
ha`zirgi xaliqlardin awiz eki a`debiyatlarinda da gezlesedi. Demek o`zbek, qaraqalpaq, tu`rkmen,
qazaq h.t.b.
Do'stlaringiz bilan baham: 
