13. Лекция кк этнологтя 2-к

MATERIALLIQ   MA`DENIYaTIMIZ   BELGILERI 

| 

Miynet qurallari 

¦ 

u`y-jaylar, qa`birler 

¦ 

A`skeriy qural-jaraqlar 

¦ 

Xojaliq buyimlari, diywaldag`i 

su`wretler 

¦ 

Qalalar-sha`ha`rler 

 

---

 

18 

Este saqla 

O`zbekstanda  sha`ha`r  ha`m  awillar  eramizdan  buring`i  I-min`  jilliqlar  baslarinda  payda 

bola  baslag`an.  Zardushtiyliktin`  muxaddes  kitabi  «Avesto»  da  qa`dimgi  sug`d  jaziwlari  ha`m 

parsi  dereklerinde,  makedoniyaliq  Iskenderdin`  da`wirine  tiyisli  maqliwmatlardi  bul  jerlerde 

ju`da` ko`p  qalalar, awillar, qa`sirler bolg`anlig`i xabar qilinadi. 

 

RUWXIY   MA`DENIYa  TIMIZ BELGILERI 

¦ 

-Arxiv hu`jettler 

¦ 

-Avesto 

¦ 

- Jaziw-siziw 

¦ 

-Ten`ge pullar 

¦ 

-Aramey jaziwlari 

Arxeologiyaliq  ashiliwlar  o`zbek  sha`ha`r  ha`m  qalalari  bolg`anlig`in  olarda  bay  dekarativ 

bezewler,  su`wretler,  boyawlar  bolg`anlig`in  ko`rsetedi.  Salavkiyler  ha`m  baktriyalilar  zamaninda 

Sug`diena,  Margiena,  Fergana,  Shosh  eramizdan  buring`i  8-min`  jilliqlar  aqirlarinda  O`zbekstan 

aymag`inda  sha`ha`rler  menen  bir  qatarda  awillar,  bekkem  qorg`anlar,  diyxanlar  ha`wlileri  barlig`i 

aniqlang`an.  

Bunda  qorg`anlar  Qarshi,  Samarkand,  Xorezmde  ko`plep  ushirasadi.  Eski  Termezdegi  Qarato`be 

qoyimshilig`inda  o`tkerilgen  qaziw  jumislari  na`tiyjesinde    Budda  ibadatxanasi  ha`m  ondag`i  bay 

o`nerlerge  iye  bolg`an  buyimlar,  ganchdan  islengen  ha`ykeller,  tashdan  islengen  sayabanlar,  tas 

qaqpaqlar, sopol idislari ha`m olardag`i jaziwlar materialliq ma`deniyatimiz belgileri bolip esaplanadi. 

 Qalalar  a`tirapindag`i  qishlaqlar  rabot  dep  atalip  onda  o`nermentshilik,  diyxanshiliq  penen 

shug`illaniwshi adamlar jasag`an.Olar qosimsha diywallar menen  qorshalg`an. 

Este saqla  

-Shig`is  ma`mleketlerinde  en`  a`yyemgi  jaziwlar  u`lkemizde  jasag`an  ata-babalarimizdin` 

jaratqanlig`i  

 -Xorezm  topirag`inda  jaylasqan  (eramizdan  buring`i  8I-8  a`sirlerge  tiyisli)  Qoyqirilg`an 

qala qaldiqlarinan tabilg`an sopol idislarg`a oyip tush benen jazilg`an aramey tipindegi jaziwlar 

---

 

19 

-Xorezmshaxlar  paytaxti  Topiraqqalada  payda  etilgen  eramizdin`  III-a`sirine  tiyisli  arxiv 

hu`jjetleri,  

-Nisadan tabilg`an ha`m eramizdan buring`i I-a`sirge tiyisli Parfiya arxivi hu`jjetleri  

-Orta  Aziyaliqlardin`  da`slepki  antik  da`wirlerdeaq  sawatli  bolg`anlig`in  ko`rsetiwshi 

maqliwmatlar 

Tariyximizdi u`yreniwde ma`deniy miyraslardin` bir tu`ri bolg`an tamg`alardin` orni ayriqshi. 

Tamg`alar  tariyxiy  da`wirlerde  adamlardin`  hu`jjeti  retindn  olardin`  imzasin  yamama  mo`rin 

tastiyiqlawshi belgi xizmetin atqarg`an. Tamg`a haqqinda jazba mag`liwmatlar orta a`sir derekleninen 

ushurasadi.  Maxmud  Qashg`ariy  o`zinin`  Divan  lugat  at-tywrka  atli  shig`armasinda,  ma`selen,  turk 

qa`wimlerinin`  bir  bo`legin  qurag`an  og`wzlardin`  ha`r  biri  qa`himinin`  o`zine  ta`n  tamg`asi  ha`m 

urani barlig`in jazadi. Sonin` menen birge 22 turli tamg`ani keltirip o`tedi.  

 Maxmud Qashg`ariydan keyin o`tken rashid ad Dinde og`uz qa`wimleri ha`m olardin` tamg`alari 

haqqinda  mag`liwmat  qaldirg`an.  Seldjukiylerdin`  basqariw  sistemasindag`i  usinday  shaxs  Shems  ad 

Din Maxmud esaplang`an. Ol sarayda abroyli bolg`anlig`i sonshelli oni ulig`lap Tugray dep atag`an. 

   Orayliq  Aziya,  soniq  ishinde  Xorezim  xukimdarlari  jeke  tamg`alarg`a  iye  bolg`an.  Qara 

Qitaylilar ustinen jen`iske erisip Iskandar-i  Soni (eninshi Aleksandr Makedonskiy)-degen laqabqa iye 

bolg`an  Xorezimshax  Ala  ad  Din  Muxammed,  Djuveyninin`  jaziwinsha,  o`zin  (Sultan  Sanjar)  dep 

atag`an ha`m imza shegiw ushin Zill Allax Filard (allanin` jerdegi ko`len`kesi) degen sure menen qatar 

tug`ir tayarlawdi buyrg`an. Orta  A`sirlerdegi  tamg`alarg`a  axmiyetli  berilgenligi  sonsheli  aylanistag`i 

ten`gelerde  ko`pshilik  jag`dayja  hukimdarlardin`  atlarinin`  ornina  olardin`  tamg`alari  ko`rsetiliwi 

menen  sheklengen.  A`lbette  jazba  dereklerde  tek  xukimdarlardin`  tamg`alari  xaqqinda  g`ana 

mag`liwmat berilip qoymastan eldegi puxaralardin` tamg`alari jo`ninde mag`liwmat ushirasadi.  

1333-jili  Qubda  Aral  boyi  qalalari  arqali  o`tken  Morokkali  Ibn  Battuta  adamlardin`  mallarinin` 

jambasina  tamg`a  salip  jaylawg`a  bos  aydap  qoyatug`unlig`inin`  guwasi  bolg`an.XVIII-XIX 

a`sirlerdegi Qaraqalpaq biy batirlarinin`, sonday aq belgili ulamalarinin` diplomatiyaliq xatlarindag`its 

tamg`alarin arxiv materiallardan ko`riwge boladi. Usinday hu`jjetlerdin` birinin` aqirinda- «Bul antqa 

ant  ishtim  Qaraqalpaq  jurtinin`  Qon`irat  ruwinin`  biyi    min`  u`yli  kishi  bilan  bash  saldim  wa  qolim 

qoydim, wa tamg`am bastim. Men Ejiniyaz axun Bayqoshqar biy amiri ila xat saldim»-dep jazilg`an.