Qaraqalpaq xalqinin` etnogenezi ma`selesinde pikir aytqan evropali ilimpazlar I.Kirillov,
XX-a`sirdin` 60-80 jillari Qaraqalpaqlardin` etnogenezi ma`selesinde qizig`ip izertlew ju`rgizgen
ilimpazlar akademik S.K.Kamalov, V.N.Yagodin, X.E.Esbergenov, L.S.Tolstova, K.Mambetov,
Ha`r bir xaliqtin` ruwxiy o`mirinin` oyaniw da`wiri boladi. Sonin` ushinda ha`r bir xaliq o`zinin`
Sebebi hesh kim zinin` ma`deniy miyrasin bilmey turip, jasap turg`an zamani haqqinda pikir
bildire almaydi. Ha`r qanday xaliqtin etnografiyaliq o`zgesheliklkri yamasa, da`stu`riy kiyimleri sol
xaliqtin` etnikaliq jaqtan kelip shig`iwi boyinsha kimlerge jatatug`inlig`in, kimlerge jaqin ekenligin
aniqlawg`a ja`rdem etetug`inlig`i tariyxtan belgili. Ha`r qanday xaliqtin` da da`stu`riy pishimleri,
olardin` kiyimleri, tigiliw usillari ha`m bezewlerinde saqlang`an a`yyemgi da`wirdin` elementleri
9
xalqimizdin` etnogenezi ha`m etnikaliq tariyxin u`yrenip izertlewde ha`m o`zimizdin` milliyligimizdi
an`law boyinsha a`hmiyetli tariyxiy dereklerdin` biri bolip esaplanadi.
O`zligimizdi an`law en` aldi menen ha`r kim o`zinin` na`silin biliw, kelip shig`iwin biliw,
u`yreniw- bular ha`mmemizge, ha`r qaysimizg`a za`ru`r na`rseler.
Ata-babalarimizdin` kim bolg`anlig`i olardin` tariyxta qanday iz qaldirg`anlig`i a`lbette ba`rimizdi
qiziqtiradi. Olardin` bizlerge qaldirg`an ruwxiy ha`m makterialliq miyraslarina qizig`iwshiliq ha`m
hu`rmet penen qaraymiz. Ha`zir ha`mmede jan`asha oylaw, jan`asha ko`z-qaras, sezim payda
bolmaqda. Biz bug`an g`a`rezsizlik sharapati menen eristik, basqasha aytqanda derlik u`sh min` jilliq
tariyximizda pu`tkilley jan`asha rawajlaniw da`wiri baslanip atir. Da`sturiy kiyim-kensheklerimizdegi
milliy o`zgeshelik bul xaliqtin` milliy o`zgesheligi bolip esaplanadi. Ko`pshilik xaliqlar bul milliy
da`sturlerdi qa`sterleydi. Ayirim xaliqlar olardi rawajlandirip, pu`tkil jer ju`zlik xaliqlardin`
qizig`iwshilig`in oyatqan.
Sonin` ushinda ha`r qanday xaliq kiyimler o`zgesheligi tiykarinda ajiralip turadi. Ko`pshilik
xaliqlar bul da`sturlerin a`dewir qa`sterleydi. Misali, Yaponiya, Hindistan, Qitay, Arab ha`m Iran
hayal-qizlari qaysi ellerge bariwina qaramastan o`zlerinin` milliy kiyimlerin kiyedi. Demek
xaliqlarimiz ma`deniyatinda da`sturiy kiyim-kensheklerdin` roli ayriqsha eken.
Bizin` Qaraqalpaq xalqinin` da`sturiy kiyim-kenshekleride o`zinin` milliylik qa`siyetleri menen
o`zine tartadi. Sol ushinda biz xalqimiz da`sturiy kiyim-kensheklerinin` milliyligi, olardin` payda
boliwi, qollaniliwi, o`zine ta`n qaytalanbas o`nerleri ha`m xalqimiz da`sturiy kiyim-kensheklerinin`
shayirlarimiz shig`armalarinda so`z etiliwi ha`mde milliy kiyim-kensheklerimiz haqqindag`i
etnografiyaliq mag`liwmatlarg`a arnawli toqtalip o`temiz.
O`zbek, Qaraqalpaq tariyxi, etnografiyasi ilimleri tarawinda xizmet etken S.P.Tolstov,
P.P.Ivanov, T.A.Jdanko, S.K.Kamalov, M.Mambetullaev, M.Tlewmuratov, A.Utemisov, sonday-aq
iskusstvo ilimlerinin` kandidati A.Allamuratov filologiya ilimleri doktori K.Mambetovtin` h.t.b.
ilimpazlarimizdin` miynetleri aytarliqtay.
O`zbek xalqinin` ruwxiy ma`deniyatina tiyisli etnografiyaliq mag`liwmatlar Al-Xorezmiydin`
«Surat al -farz» atli shig`armasi belgili bolip, onda 537 en` tiykarg`i jerlerdin` atlari, qalalar, tawlar,
da`r`yalar, ten`iz atlira atalip ko`rsetilgen.
Babur babamizdin` «Baburnama» shig`armasi ha`m onin` qizi Gulbadanbegim do`retgen
«Xumayunnoma» shig`armasi biybaha tariyxiy-biografiyaliq shig`arma bolip esaplanadi. Tariyxshi
ha`i u`lketaniwshi ilimpaz Xofizi Tonish Buxariy (XV8-a`sir) jazip qaldirg`an «Abdullanama», Masud
ibn Qwhistoniydin` «Tariyxiy Abulxayirxaniy» ,Kamolladdin Binoniydin` «Shaybaniynomay
Buxara», Xiywa xani Abulg`azinin` «Shajaray turk», Nikolay ha`m Yakov Xanikovlardin`
(1851j)«Aral ten`izi ha`m Xiywa xanlig`i kartasina qosimsha» shig`armalari biybaha etnografiyaliq
mag`liwiatlarg`a bay do`retpeler bolip esaplanadi.
10
Hayal-qizlardin` turmisi haqqindag`i etnografiyaliq mag`liwmatlardi G.Meyendorfnin` «Buxarag`a
sayaxat» atli shig`armasinan alamiz. Tu`rk tillerin jaqsi bilgen belgili venger shig`istaniwshi alim
Arminiy Vamberi 1863 jil diywana kiyiminde sawda ka`rwani menen Xiywa, Buxara, Samarkand
qalalarina sayaxatqa keledi. Ol birinshi bolip «o`zbek» so`zinin` kelip shig`iwi haqqinda 32 o`zbek
qa`wimlerinen` dizimi haqqinda, olardin` kiyim-kensheleri, awqatlari, oyin-ma`resimleri, muzika
aspablari, da`stu`rleri tuwrisinda ko`plegen mag`liwmatlar beredi.
Etnologiya atamasi a`yyemgi grek tilinen awdarilg`anda «etnos» xaliq, «logos» jaziw,siziw
ma`nisin bildiredi.Rasmiy tu`rde etnografiya g`a`rezsiz pa`n sipatinda 1839-jil Parij etnografiyaliq
ja`miyetinin` tiykar saliniwi menen baslandi. Xaliqlardin` etnikaliq ko`rinisin, olardag`i
o`zgesheliklerdi izertlew ha`m aniqlaw tariyxiy etnografiyanin` waziypasi. Etnologiyaliq bul taraw
xaliqtin` etnogenezin ha`m etnik tariyxin, xaliq bolip qa`liplesiwin aniqlawda a`hmiyetli.
O`zbek ha`m Qaraqalpaq xalqinin` etnogenzin ha`m etnografiyasin u`yreniwde keleshekte ha`m
ha`zirgi da`wirde to`mendegi ma`selelerge itibar beriw kerek;
Do'stlaringiz bilan baham: 
