13-laboratoriya ishi Mavzu : Rototsion usulda suyuqliklar qovushqoqligini o’rganish Ishdan maqsad

---

13-laboratoriya ishi 
Mavzu
: Rototsion usulda suyuqliklar qovushqoqligini o’rganish
 
Ishdan maqsad
: Rotatsion qovushqoqlik o‘lchash vositalari ishlash 
prinsipini o’rganish. 
Nazariy qism 
Suyuqliklarning sirpanish yoki siljishiga qarshilik ko’rsatish xususiyati 
qovushoqlik 
deyiladi. 
Berilgan oqimda suyuqlik ikki qatlamining siljishida tangensial kuch 
vujudga keladi. Shu kuch Nyuton qonuniga ko‘ra quyidagicha aniqlanadi: 
dn
dv
S
F

=

, (13.1) 
bu yerda Ғ — siljish kuchi, Н; μ — динамик qovushoqlik yoki 
qovushoqlik koeffitsiyenti, Pa s; S — ichki ishqalanpsh yuzasi, m
2
;
dn
d

— 
harakatdagi qatlam qalinligi bo‘yicha tezlik gradiyenti (siljish tezligi), 1/s; v — 
qatlam oqimining tezligi, m/s; п — harakagdagi qatlam qalinligi, m. 
(13.1) tenglamadan dinamik qovushqoqlikni aniqlaymiz: 
dn
dv
S
F
=

. (13.2) 
SI tizimida dinamik qovushoqlik birligi qilib, suyuqlik oqimining shunday 
qovushoqligi qabul qilinganki, bu oqimda 1 N/m
2
siljish bosimi ta’sirida chiziqli 
tezligining gradiyenti siljish tekisligiga perpendikulyar bo‘lgan 1 m masofada 1 
m/s bo‘ladi. Dinamik qovushoqlikning bu birligi N s/m
2
yoki Pa s o‘lchoviga ega. 
Amalda ko‘pincha dinamik qovushoqlikning suyuqlik zichligi 

ga bo‘lgan 
nisbatida ifodalanuvchi kinematik qovushoqlikdan foydalaniladi, ya’ni 


=
v
. (13.3) 
Kinematik qovushoqlik SI da m2/s o‘lchoviga ega. Qovushoqlik amalda 
puaz (P) va santipuaz (sP) birliklarida o‘lchanadi. Bu birliklar SI dagi 
qovushqoqlikning birligi bilan quyidagicha bog‘langan: 

---

1 P=0.1 Pa∙s; 1 sP=1 mPa∙s. 
Nyuton qonuniga bo‘ysinuvchi suyuqliklar (ya’ni qovushoqligi jadal 
mexanik ta’sirlarga bog‘liq bo‘lmagan siljish (surilish) tezligiga chiziqli 
bog‘lanishga ega suyuqliklar) nyuton suyuqliklari deyiladi. Agar bu bog‘lanish 
chiziqli bo‘lmasa, u holda bunday suyuqliklar nonyuton suyuqliklar deyiladi. 
Suyuqliklar, eritmalar, plastik va oziq-ovqat mahsulotlarining asosiy qismi 
nonyuton suyuqliklar guruhiga kiradi. 
 Rotatsion qovushqoqlik o‘lchash vositalari. 
Suyuqliklar qovushoqligini o‘lchashda hamda ularning reologik 
xususiyatlarini o‘rganishda rotatsion viskozimetrlardan foydalanish qulay. 
Bu 
asboblar tekshirilayotgan suyuqlik hosil qiluvchi qarshilik momentlari va 
aylantiruvchi momentlarni o‘lchashga asoslangan. 
Qovushoq suyuqlikda jism aylanganida qovushoqlik qarshiligi teskari ta’sir 
etuvchi moment hosil qiladi. Agar jism doimiy tezlik bilan aylansa, bu moment 
suyuqlik hosil qiladigan aylantiruvchi momentga teng va dinamik qovushoqlikka 
mutanosib bo‘ladi: 
M=K∙μ∙ω , (13.4) 
bu yerda М — aylantiruvchi moment, Nm; К — asbob doimiysi; μ — 
dinamik qovushoqlik, Pa∙s; 
w
— aylanuvchi jismning burchak tezligi, 1/s. 
Rotatsion viskozimetrlar aylanuvchi jism shakli va aylantiruvchi momentni 
o‘lchash usuliga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Boshqa asboblarga nisbatan koaksial 
silindrli, aylanuvchi jism va tahlil qilinayotgan suyuqlikka cho‘ktiriladigan 
aylanuvchi parallel diskli asboblar ko‘proq ishlatiladi. 13.1 - rasmda rotatsion 
viskozimetr turlarining prinsipial sxemalari ko‘rsatilgan. 
Koaksial silindrli viskozimetr (13.1-rasm, a) tashqi silindri tahlil 
qilinayotgan suyuqlik bilan to‘ldirilgan ikki silindrdan iborat. Tashqi silindr 2 
o‘zgarmas tezlik bilan aylanganda dvigatel 1 ta’sirida suyuqlik statsionar aylanish 
holatiga keladi va aylantiruvchi momentni ichki silindr 3 ga uzatadi. Bu silindrni 

---

tinch holatda saqlash uchun silindrga kattaligi teng, lekin teskari ishorali kuch
momenti ta’sir qilishi kerak. Bu kuch, rasmda ko‘rsatilganidek, kalibrlangan yuk 4 
yordamida hosil qilinadi. 
Laminar harakatda kuch momenti bilan ko‘rilayotgan suyuqlikning 
qovushoqligi quyidagicha bog‘langan 
2
2
2
2
r
R
r
R
w
l
M
−




=


, (13.5) 
bu yerda, М — kuch momenti, N • m; l — ichki silindrning uzunligi, m; w — 
tashqi silindr aylaniishining burchak tezligi, 1/s; R va r — tashqi va ichki 
silindrlarning radiusi, m. 
Viskozimetrlarning tashqi va ichki silindri harakatsiz bo‘ladi. 
Tekshiriladigan suyuqlikka cho‘ktiriladigan aylanuvchi jism (13.1- rasm, б) 
sharsimon yoki silindrik rotor 1 kabi ishlaydi. Bu rotor dvigatel 2 yordamida 
o‘zgarmas aylanishlar chastotasi bilan aylantiriladi. Suyuqlikning rotor aylanishiga 
ko‘rsatilgan qarshiligi maxsus qurilma 3 yordamida o‘lchanadi. 
Aylanuvchi diskli viskozimetr (13.1- rasm, в) tekshirilayotgan suyuqlikka 
cho‘ktirilgan ikki parallel disk 2 va 3 dan iborat. Disk 2 dvigatel 1 yordamida 
13.1 – rasm.