13-3 bio 18 guruh talabasi G'aybullayeva Diloromning O'simliklar suv rejimi fanidan bajargan mustaqil talim ishi

13-3 bio 18 guruh talabasi G'aybullayeva Diloromning O'simliklar suv rejimi fanidan bajargan mustaqil talim ishi...

Mavzu: O'simliklarning noqulay omillarga chidamliligi
Tashqi muhitning noqulay omillari tasiri qisqa va uzoq muddatli bolishi mumkin. Evolyusiya davomida bunday noqulay omillar tasiriga osimliklar moslasha boradi. Osimlik toqimalarida oziga xos fiziologik-biokimyoviy ozgarishlar roy beradi, natijada osimlik shu sharoitga moslasha boradi va kelajak avlodlarning noqulay sharoitga bolgan chidamliligi orta boradi. Yani ozlarini himoyalash qobiliyati paydo bolib, ular rivojlana boradi. Osimlikning aniq bir yashash muhitiga moslashuvi adaptasiyalanish deyiladi.
Noqulay omillar tasiridan organizmda paydo boladigan nospesifik ozgarishlar yigindisi-stress bolib, bu ozgarishlarni royobga keltiradigan kuchli tasir etuvchi omillar stressorlar deyiladi. Osimliklar tanasida stressni royobga keltiruvchi omillarni uchta asosiy guruhga ajratish mumkin:
Fizikaviy - suv yetishmasligi yoki ortiqligi, yoruglik va haroratlarning ozgarishi, radioaktiv nurlar va mexanik tasirlar.
Kimyoviy har xil tuzlar, gazlar, gerbisidlar, fungisidlar, sanoat chiqindilari va boshqalar.
Biologik shikastlovchi hasharotlar patogen mikroorganizmlar, parazitlar, boshqa o’simliklar bilan konkurensiya va boshqalar.
Eng chidamsizlik o’simliklarning yosh maysalarida kuzatiladi. Keyinchalik o’simliklarning o’sish va rivojlanishi bilan bir qatorda ularning chidamlilik darajasi ham to pishib yetilish bosqichigacha ortib boradi. Ammo o’simliklarning gullash fazasi, ayniqsa gametalarning shakllanish muddati ham kritik sanaladi. Chunki bu muddatda o’simliklar stressorlar ta’siridan kuchli zararlanishi va hosildorlikni keskin kamaytirishi mumkin.
Noqulay omillar tasiridan hujayrada uglevodlar va ayniqsa prolin (aminokislota) miqdori ham kopayadi va himoya reaksiyalarida ishtirok etadi. Osimliklarga suv yetishmaganida, hujayra sitoplazmasida (arpa, shpinat, goza) prolin konsentrasiyasi 100 martagacha kopaygani aniqlangan. Prolin oqsillarni denaturasiyadan saqlaydi. Prolin toplanganda, osmotik faol modda bolganligi uchun, hujayrada suvni saqlashda ham xizmat qiladi.
Umuman, osimliklar noqulay muhitda yashaganda, ularning tanasida etilen va ABK miqdori kopayadi, modda almashinuv jarayoni pasayadi, osish va rivojlanish sustlashadi, qarish jarayonlari tezlashadi, toqimalarda auksin, sitokinin va gibberellinlar miqdori kamayadi va tinimga otish tezlashadi.
Qurgoqchilik uch xil, Yani tuproq qurgokchiligi, atmosfera qurgokchiligi va fiziologik qurgoqchiliklar boladi.
Tuproq qurgokchiligi asosan yozning ortalari va oxirida kuzatiladi. Bu vaqtlarda havoning issiq va quruq kelishi natijasida tuproqdagi suv yer yuzasidan va osimliklardan tez buglanib, tuproqning korib qolishi kuzatiladi. Natijada tuproq qurgokchiligi boshlanadi.
Atmosfera qurgokchiligi haroratning juda yuqori bolib, havoning nisbiy namligi kam (10-20%) bolishi bilan xarakterlanadi. Bu vaqtda osimlikda transpirasiya jarayoni juda jadal boladi. Natijada osimlikka suvning kelish tezligi bilan undan suvning buglanib chiqishi ortasidagi muvozanat buziladi va osimlik suliy boshlaydi. Issiq va quruq shamol (garmsel) esganda vujudga keladigan atmosfera qurgokchiligi osimliklar uchun yanada xavflirok.
Fiziologik qurgoqchilik - tuproqda osimliklarni taminlash uchun yetarli miqdorda suv bolsa ham uni ayrim sabablarga kora osimliklarning ozlashtira olmasligi bilan xarakterlanadi. Bularga tuproqda tuzlarning toplanishi (shor tuproqlar), tuproq haroratining juda past bolishi, kuchli nordon reaksiyaga ega bolgan tuproqlar (rN 3-5) va boshqalarni korsatish mumkin. Bunday tuproqlarda kopchilik qishloq xojalik ekinlarining osa olmasliklarining sabablaridan biri suvni ozlashtira olmaganligida.