|
partkom, raykom, obkom, sovxoz, oblast kabi so‘zlar) iste’moldan chiqib, o‘zbek tili lug‘at boyligining tarixiy qatlamiga o‘tib qoldi, ularning o‘rnida hozirgi mustaqil 0‘zbekiston hayoti taqozo qilgan yangi so‘z va atamalar (kollej, litsey, gimnaziya, litsenziya, reyting, test, marketing, minimarket, investitsiya, biznes kabilar) paydo bo‘ldi, hokim, hokimiyat, viloyat, tuman kabi leksemalarning mazmun mundarijasida hozirgi tuzumga xos yangi ma’no qirralari yuzaga keldi, natijada bunday so‘zlar eski qatlamdan zamonaviy qatlamga o'tib qoldi.
Taʼlim jarayoni asosan til vositasida kechar ekan, ona tili taʼlimi taʼlim tizimidagi fanlar orasida alohida oʻrin tutadi. Boshqa fanlarning oʻzlashtirilishi oʻquvchining oʻz ona tilida yozma matnni, ogʻzaki matnni tushunish, oʻz fikrini yozma va ogʻzaki shaklda izchil bayon eta olish koʻnikmasi bilan bevosita bogʻliq. Aytish mumkinki, ona tili taʼlimi har qanday bosqichdagi taʼlimning negizini tashkil etadi. Tilning eng birinchi vazifasi maʼlumotni kodlash va dekodlashdir, yaʼni soʻzlovchi oʻz fikrini toʻgʻri ifodalashi kerak va qabul qilingan nutqda berilgan maʼlumotni toʻgʻri tushunishi kerak. Oʻrta maktabda ona tili taʼlimi tilning aynan shu – birlamchi funktsiyasini qoʻllash malakasini shakllantirishga qaratilishi kerak.
Psixolingvistik tadqiqotlardan maʼlumki, insonning til qobiliyati toʻrt xil kognitiv malakaning oʻzaro bogʻliqligida rivojlanadi: eshitib tushunish, fikrini ogʻzaki bayon qilish, oʻqib tushunish, fikrini yozma bayon qilish. Eshitib tushunish va gapirish ogʻzaki nutq shakli bilan bogʻliq, oʻqib tushunish va yozish esa tilning yozma shakli bilan. Eshitib tushunish va oʻqib tushunish psixologik tomondan nutqni qabul qilish jarayoni, gapirish va yozish esa nutq yaratish jarayonidir. Mazkur malakalarning har biri insonning turli aʼzolari yordamida yuzaga chiqar ekan, ularning har biri oʻzaro bogʻliqligi bilan birga, bir-biridan farqli ekanligiga eʼtibor qaratish zarur. Xususan, nutqni eshitib tushunish inson bosh miyasining chakka qismida joylashgan neyronlar taʼsirlanishi asosida amalga oshadi; oʻqib tushunish bosh miyaning ensa qismidagi neyronlar yordamida; gapirish bosh miyaning peshona boʻlimidagi nutq aʼzolarini harakatlantiruvchi neyronlar yordamida; yozish esa bosh miyaning peshona boʻlimidagi qoʻlni harakatlantiruvchi neyronlar yordamida amalga oshiriladi. Bir qarashda mazkur farqlar muhim emasday tuyuladi, chunki asosda semantik tizim bitta boʻladi, semantik tizim qolgan hammasini boshqaradiganday tasavvur qilamiz, chunki sogʻlom odamda mazkur toʻrt malakaning jiddiy farqi sezilmaydi. Koʻp kitob oʻqigan odam yaxshi gapiradi, yaxshi yozadi deb qaraladi, bunday boʻlmasa u istisno sifatida eʼtiborga olinmaydi. Mazkur yondashuvga neyrolingvistik tadqiqotlar chek qoʻygan. Nutqiy patologiyasi bor bemorlar kuzatilganda, ularning gapirishi va tushunishida farq borligi aniqlangan. Masalan, Broka afaziyasiga chalingan bemorlar gapni nisbatan yaxshi tushunadi, biroq yaxshi gapira olmaydi, ularning nutqi telegrafik xarakterda boʻladi. Shuningdek, afaziyaga chalingan kishi bir narsaning nomini ogʻzaki aytganda boshqacha, yozma yozib berganda boshqacha aytish holatlari kuzatilgan. Masalan, B.Rapp va A.Karamatsa bir bemor rasmni yozma va ogʻzaki nomlashda ikki xil natija koʻrsatganligini qayd etganlar . Jumladan, bemorga choʻtkaning rasmi koʻrsatilganida bemor yozma javobda “choʻtka” deb yozgan boʻlsa-da, ogʻzaki javobda “taroq” degan. Shuningdek, piyoz rasmi koʻrsatilganda yozma “piyoz”, ogʻzaki “banan”, boyoʻgʻli rasmi koʻrsatilganda yozma “boyoʻgʻli” ogʻzaki “toshbaqa” javoblarini bergan. Bu kabi tajribalar natijalari umumlashtirilib soʻzning inson ongida aks etish modeli yaratilgan. A.Ellis va A.Yang muallifligidagi ushbu modelь markazida semantik tizim turadi. Unda ikkita qabul qiluvchi tizim: koʻrish tahlil tizimi va eshitish tahlil tizimi; ikkita chiquvchi tizim: fonema va grafema darajasi mavjud.
128. Til o’zlashtirshda tinglab tushunish malakasining shakllanishi.
Nutqni tinglab tushunish deganda, ovozli nutq (gapirish) chog`ida quloq solish, idrok etish va fahmlash anglanadi. Inson ma’naviy kamolotga odatda eshitish, ko’rish (kuzatish) va qolaversa, o’qish tufayli erishadi. Axborot to’planishida uchala faoliyat orasida tinglab tushunish eng muhim. Nutq faoliyatining turi va malaka hisoblanmish tinglab tushunish ta’lim maqsadi va vositasi ekanlign ma’lum.Tinglab tushunishning muvaffaqimtli amalga oshishi uchun quyidagi uch omil nazarda tutiladi. Tinglovchiniig o’ziga bog`liqliq. Eshitish malakasining rivojlanganligi, xotirasi, diqqati xususiyatlari), tinglash shart — sharoiti nutq tezligi, til materiali hajmi va shakli hamda so’zlanayotgan nutqning qancha vaqt davom etishi) va, iihoyat, qo’llangan materialning lingvistik jihatlari (tinglovchi til tajribasiga mos kelish—kelmasligi) hisobga olinadi.
129 .Til o’zlashtirishda o’qib tushunish malakasining shakllantirish.
O'qish qobiliyati o'qituvchilarning eng qudratli vositalaridan biridir va ota-onalar talabalarga berishi mumkin. Savodxonlik kelajakdagi iqtisodiy va professional muvaffaqiyat bilan kuchli bog'liq.
Boshqa tomondan, savodsizlik, qimmat narxni aniqlaydi. Milliy ta`lim statistikasi markazi qayd etishicha, eng past darajadagi kattalarning 43 foizi qashshoqlikda yashaydi va Milliy Savodxonlik instituti ma'lumotlariga ko'ra, aholining farovonlik darajasi 70 foizni tashkil etadi.
Bundan tashqari, savodxonlik darajasi past bo'lgan ota-onalarning 72 foizi o'zlarining o'qishni savodxonligi past bo'lishiga qaramay, maktabda kam o'qiydi va tashqariga chiqadi.
Erta boshlang'ich va boshlang'ich ta'lim iqtisodiy qiyinchiliklarning bu davrini buzish uchun muhim imkoniyatdir. O'qish va yozish mexanikasi muhim qurilish bloklari bo'lsa-da, o'quvni tushunish o'quvchilarni dekodlashdan va tushunishdan va lazzatlanishdan uzoqlashishga imkon beradi.
O'qish jarayonini tushunish
O'qish tushunishni tushuntirishning eng oson usuli, o'quvchini tushunishdan ko'ra, harflar va so'zlarni "tushuntirib" olayotgan odamning holatiga qo'yishdir.
Buni ko'ring:
Fere nayzayu
Heofenumda eu eart
si uchun nama gehalgod
guruchni ichish uchun
goforega o'lim jazosi berilishi mumkin.
Urne ge dhaghwamlican hlaf us us-deag
va bizni ure gyltas deb atashadi
Biz shunchaki urum gyltendum qildik
ane ne gelæde bizni costnunge da
bizni yfle'dan alysin.
Fonetik tovushlarni bilish bazasidan foydalansangiz, siz matnni "o'qib" olishingiz mumkin, ammo siz o'qigan narsalarni tushunolmaysiz. Siz, albatta, bu Rabbiyning ibodati sifatida tan olmaysiz.
Quyidagi jumla haqida nima deyish mumkin?
Do'stlaringiz bilan baham: |
