12-mavzu. Moliyaviy hisobotlardagi farqlanuvchi holatlar Reja: Bozor va balans bahosi (qiymati) o‘rtasidagi farq

narxlar asosiyda qayta baholash deb nom olgan (marking to market). 

 

1-nazorat uchun savol 

Kompaniya aksiyalarining bozor bahosi, odatda, ularning balans qiymati 

(bahosi)dan farq qilishining sabablari nimada? 

 

2. Foydaning buxgalteriya va iqtisodiy mezonlari 

Bozor  va  balans  bahosi  (qiymati)  o‘rtasidagi  farq  foyda  to‘g‘risidagi 

tasavvurga ham  o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Umumqabul qilingan  ma’noda  foyda – bu 

Siz ma’lum vaqt oralig‘ida sarflashingiz mumkin bo‘lgan summa bo‘lib, shu bilan 

birga, mazkur vaqt boshidagi boyligingiz darajasi saqlab qolinadi. Boshqacha qilib 

aytganda,  foyda  –  bu  kelib  tushgan  va  Siz  sarflashingiz  mumkin  bo‘lgan  pul 

mablag‘i  hajmi  bo‘lib,  natijada  muayyan  davr  oxiriga  kelib,  shu  davr  boshida 

qancha pulingiz bo‘lgan bo‘lsa,  ixtiyoringizda shuncha pul qoladi.  Keng  ma’noda 

iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti laureati, taniqli ingiz iqtisodchisi Jon R. Xiks 

(John R. Hicks) o‘zining  mazkur  muammoga bag‘ishlangan klassik asari “Qiymat 

va  kapital”da  (Value  and  Capital)  aynan  shu  ta’rifdan  foydalangan  va  zamonaviy 

iqtisodchilar ham aynan shu ta’rifdan foydalanib kelmoq-dalar

76

. Bu o‘rinda shuni 

ham  qayd  etish  lozimki,  yuqoridagi  tarzda  buxgalteriya  hisobida  qabul  qilingan 

foydaga berilgan ta’rif (income, earnings, profits) aksiyalarning bozor kursi oshishi 

yoki  pasayishi  yoki  ma’lum  vaqt  (davr)da  mulk  bahosi  o‘zgarishi  sababli 

olinmagan foyda yoki ko‘rilgan zararlarni e’tiborga olmaydi. 

 

76 

J. R. Hicks, Value and Capital, 2-nashr (New YOrk: Oxford University Press, 1946), 172-b. 

---

Misol  tariqasida  quyidagi  vaziyatni  ko‘rib  chiqishni  taklif  etamiz.  Faraz 

qilaylik,  Sizning  yil  mobaynida  olgan  sof  mehnat  haqingizning  umumiy  summasi 

10,0  mln.  so‘mni  tashkil  etadi  va  Siz  bu  summani  oilan-gizni  boqishga 

sarfladingiz.  Ammo,  shu  bilan  birga,  aktivlaringizning  umumiy  qiymati  6,0  mln. 

so‘mga pasayib ketdi, deylik. Umuman olganda,  hech bir buxgalter  bu pasayishni 

e’tiborga  olmagan  bo‘lar  edi.  CHunki  bu  zarar  potensial  xarakterga  ega.  Sababi, 

Sizning  aktivlaringiz  sotilmagan  edi.  Bir  vaqtning  o‘zida,  har  qanday  iqtisodchi 

Sizga  qiymat  kamayishini  foy-dangiz  hisoblanayotganida  inobatga  olinishi 

kerakligi aytgan  bo‘lur edi. CHunki  u oilangizning  iste’mol  imkoniyatlariga ta’sir 

qiladi. Axir endi bu  imkoniyat  yil boshidagiga  nisbatan 6,0  mln. so‘mga qisqardi- 

ku!  Demak,  iqtisodchining  nuqtai  nazaridan  qaraganda  Sizning  sof  foydangiz 

hammasi bo‘lib 4,0 mln. so‘mni tashkil etgan. 

Bundan  tashqari,  buxgalteriyada  foyda  hisoblanayotganda  garchi  soliqqa 

tortish  maqsadida  foydadan  chegirib  qolish  sifatida  qarz  olingan  kapital  bo‘yicha 

foizlarni  to‘lash  bilan  bog‘liq  xarajatlarni  hisobga  olish  mumkin  bo‘lsa-da,  shu 

bilan  birga,  xususiyatiga  ko‘ra  xuddi  shunday  xarajat  -  sarflangan  o‘z  kapitalini 

hisobga olish mumkin emas. Masalan, firma 20,0 mln. so‘m miqdorida foyda oldi, 

ammo  shu  bilan  birga  u  o‘z  faoliyatini  moliyalashtirish  maqsadida  500,0  mln. 

so‘mlik aksiyadorlik kapitalidan  foydalanganligi  uchun 10%  ga teng daromadlilik 

stavkasidan  kelib  chiqqan  holda  xarajat  qildi,  deylik.  Bu  holda  iqtisodiy  nuqtai 

nazardan u 30,0 mln. so‘m miqdorida zarar ko‘rgan (ya’ni 20,0 mln. so‘m – 500,0 

mln.  so‘m  x  0,10  =  -  30,0  mln.  so‘m).  Bu  buxgalteriya  nuqtai  nazaridan  foyda 

ijobiy  bo‘lgan  holda,  firma  o‘zining  asosiy  xarajatlarini,  shu  jumladan,  o‘z 

aksiyadorlik  kapitalidan  foydalanish  bo‘yicha  xarajatlarni  qoplashga  qodir 

bo‘lmagan vaziyatga yaqqol misol bo‘la oladi

77

.