12.1. Banklarning paydo bo`lishiga sabab bo`lgan tarixiy shart-sharoitlar. 12.2. Banklarning turlari va ular faoliyatining o`ziga xos xususiyatlari. Bank tizimi va uning elementlari.
12.1. Banklarning paydo bo`lishiga sabab bo`lgan tarixiy shartsharoitlar. Banklar paydo bo`lishining asosi bo`lib tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi xisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarining bo`lishi vaularning rivojlanib borishi barcha ijtimoiy-iqtisodiy to`zumlarda banklarning xam bo`lishini takozo kiladi.
Banklar o`rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqda davlat, shaxar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar o`z bo`sh turgan mablag’laridan foyda olish maksadida ularni vaktincha foydalanishga mablag’ zarur bo`lgan korxonalarga ssudalar berishgan. Bu pul almashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan.
Bank so`zi ital’yancha “banca” so`zidan olingan bo`lib “stol”, banknota “pullik stol” degan ma`noni anglatadi. Urta asrlarda italiyalik puldorlar xamyonlaridagi, idishlardagi monetalarni stol ustida kuyib xisob-kitob kilganlar.
XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilarni “bancherii” deb atashgan. Agar puldorlardan birortasi ishonchni oklamasa va ishiga ma`suliyatsizlik kilsa, u utirgan stol sindirib tashlangan va uni “Vapso rotto”, ya’ni bankrot deb atashgan. Ya’ni, bizga ma`lum bo`lgan “bankrot” so`zi xam “banca” so`zidan olingan.
Banklar paydo bo`lishining boshlangich nuktasi bo`lib XVI asrda Florentsiya va Venetsiyada tashkil tsilingan kichik jirobanklar xisoblanadi.
Bu banklar asosan o`z mijozlari-savdogarlarga xizmat kilgan, ular urtasida nakd pulsiz xisob-kitoblarni olib borgan. Bu banklar o`z mijozlarini monetalar tarkibi buzulishidan zarar ko`rishdan ximoya qilishgan. Ular zxisoblarni ma`lum summadagi Qimmatbaxo metallni ifodalovchi maxsus pul birligida olib borishgan o`zlarining bo`sh pul mablag’lariny jirobanklar davlatga karzga, shaxarlarga, chet el savdogarlariga ssuda bergan. Angliya bank tizimi (XVI asr) yuzaga kelgan va rivojlangan birinchi davlat xisoblanadi. Angliya bankirlari oltin (oltinni saqlab berish) bilan shug’ullanuvchilar (masalan, biz Londonda bank ishini ilk bor rivojlantirgan CHayl’d nomli puldorni aytish mumkin) va savdogarlardan kelib chiqqan.
Qadimgi Gretsiyada pul almashtiruvchi odamlarni “trapezida” (grekcha-stol), Qadimgi rimda “mensarilar” (lotincha-stol) deb atashgan.
Dastlabki banklar valyuta ayirboshlash operatsiyalaridan tashqari, odamlarning pul boyliklarini saqlash va omonatchilarga hisob-kitob xizmatlari ko`rsatish bilan ham shug’ullanganlar. Keyinchalik bankerlar shu narsani tushindiki , bankda harakasiz yotgan pullarni ma`lum foiz evaziga berib daromad olish mumkin. Shu tariqa banklarning kredit operatsialari paydo bo`lgan.
Banklarning kelib chikishi va rivojlanish ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar va talablarning oshishi, savdo kapitali aylanishining tezlashuvi bilan bog’liq bo`lgan. Natural xujalik munosabatlarining tugashi savdo-sotik munosabatlarining rivojlanishi pullik xisobkitoblar olib borishga, kreditning rivojlanishiga yo`l ochdi. Ishlab chiqarishni rivojlantirish yollanma mexnatni jalb kilishga olib kelgan. YOllanma mexnat uchun xaqning pul shaklida to`lanishi, doimiy pul aylanishini yuzaga keltirdi. Pul aylanishini esa bank tomonidan boshkarish zarur edi. SHunday kilib, banklar faoliyat ko`rsata boshladi va ular mablag’larni yig’ish va taqsimlash orqali ssuda kapitali xarakatini boshqara boshladi. Ssuda kapitalistidan farqli o`laroq bankir tadbirkor sifatida ish olib borgan.
Agar sanoat sohasidagi puldor o`z kapitalini sanoatga, savdogar o`z mablag’ini savdoga qo`ysa, bankir o`z kapitalini bank ishiga qo`yadi. Ssuda kapitalisti asosan o`zining bo`sh kapitalini qarzga bersa, bankirlar asosan chetdan jalb qilingan mablag’larga tayanadi. Ssudaga mablag’ beruvchi puldorning daromadi ssuda foizi bo`lsa, bankirning daromadi bank foydasi hisoblanadi. Banklar korxona, tashkilot, davlat muassasalari, aholi bo`sh pullarini jalb qilish orqa-li katta hajmdagi kapitalni o`z qo`llarida jamlaydilar va daromad keltiruvchi kapital harakatini boshqarib boradilar. Banklarning yiriklashuvi va ular faoliyatining takomillashuvi ularning maxsus korxonalar – kredit muassasalariga aylanishiga olib keladi.
Shunday qilib, bank faoliyati xalq xo`jaligi mavjud bo`lgan bo`sh mablag’larni jalb qilish va ssuda kapitalini taqsimlashni o`z ichiga oladi. Bank o`z faoliyati davomida ma`lum daromadga ega bo`ladi. Bu daromad bank jalb qilgan resurslarga yo`naltirilgan foiz va joylashtirgan resurslar bo`yicha oladigan foiz o`rtasidagi farqdan iborat bo`ladi.
Banklar faoliyati rivojlanishiga quyidagi omillar ta`sir ko`rsatadi:
Davlat va aholi tomonidan banklarga bo`lgan ishonchning ortishi ularning ixtiyoridagi vaqtincha bo`sh pul mablag’larni bankka jalb qilish imkonini beradi. Keyinchalik ishlab chiqaruvchi koxonalar ham o`z pul mablag’larini depozit sifatida banklarga joylashtira boshladi
XVI asrda Amerikadan Evropaga juda katta miqdorda oltin va kumushning kirib kelishi Italiya va Gollandiya banklarining monopoliyasiga barham berdi. Natijada Evropada banklararo raqobat shakllandi.
Banklar faoliyati rivojlanib borishi bilan ular endigna qimmatli qog’ozlar bzorida paydo bo`lgan. SHu tariqa banklarning yangi operatsiyalari paydo bo`ldi.
Banklar o`zining spitsifik ya`ni “o`ziga xos” xususiyatiga ko`ra milliy to`lov tizimining tayanchiga aylantirildi. endi iqtisodiyotdagi barcha to`lovlar banklar orqali o`tadigan bo`ldi. Bu banklarning iqtisodiyotdagi mavqeini keskin oshirdi.
Birinchi Markaziy bank 1650-yilda Shvetsitaning Riks banki; 1694-yilda Angliya Markaziy banki;
1800-yilda Fransiya Markaziy bani;
1893-yilda Italiya Markaziy banki ;
1913-yilda AQSH federal zaxira tizimi tashkil etildi.
