12- Ma’ruza : Meva-sabzavotlarni qayta ishlab sharbat olish texnologiyasi.
Reja:
1.
Sok ishlab- chiqarishning asosiy jarayonlari.
2.
Meva soklari ishlab chiqarish texnologiyasi. Uzum, olma, anor, sitrus soklari olish.
3.
Tindirilmagan soklar ishlab-chiqarish texnologiyasi. Etli soklar ishlab-chiqarishni
texnologik jarayonlari.
Inson organizmi doimiy modda almashinuvi tufayli mavjud bula oladi. Suv almashinuvi va turli
fiziologik,bioqimyoviy jarayonlar inson xayoti uchun ahamiyati katta. Akademik Pakrovskiy bergan
ma‟lumot buyicha inson bir kunda 1750-2200 g suv iste‟mol qiladi. SHuning yarmi ichimlik xisobiga
(suv,sok,choy va boshqalar). Ikkinchi qismi boshqa oziq-ovqat mahsulotlari xisobiga qondiriladi. Meva-
sabzavot soklari inson organizmini suvga bo„lgan extiyojini kondiribgina kolmay, oziqaviy qimmatga ham
ega. Soklarning ozuqaviy qimmati ular tarkibidagi oqsil, uglevod, organiq kislota,polifenol,mineral
modda,vitamin va boshqa moddalar bilan baxolanadi. Soklarning oqsili asosan aminoqislotadan iborat.
Masalan, uzum sokida 18 aminoqislota topilgan bo„lib,shularning 8 tasi almashtirib bulmaydiganlardir.
Uglevodlardan soklar tarkibida mono va disaxarid hamda tiniklashtirilmagan va go„shtlilari polisaxaridlar
ham mavjud. Ko„plab meva soklari organizmda yaxshi xazm bo„ladigan glyukoza va fruktozaga ega.
Organiq kislotalar tarkibiga olma,limon,vino va oziq miqdorida boshqa kislotalar ham kiradi.
Polifenollar achchik,taxir ta‟mli bo„lib,kislota va qand bilan ularning ta‟mini hosil qiladi.
Ma‟lumki, polifenollar turli bioqimyoviy protseslarda ishtiroq etadi.
Vitaminlardan
soklarda
vitamin
С
ning
ahamiyati
katta.
SHuningdek,vitamin
A,V1,V2,V6,V9,RR,R lar ham turli fiziologik va bioqimyoviy jarayonlarda ishtiroq etadi. Meva va
sabzavot soklari mineral moddalarga ham boy.
Sok ishlab- chiqarishning asosiy jarayonlari
Soklar mevalarning suyuq fazasi bo„lib, ularning tarkibidagi suv ularning turiga qarab 80-90%
tashkil etadi. Mevalardagi soklar xujayra vakuola, protoplazmasi xujayralararo bushligida
bo„lib,to„qimalar maxkam ushlab turadi. Mevalardan sokni olish uchun to„qima bo„tunligini buzish kerak.
Ba‟zi mevalar uchun mexanik ta‟sir etarli bo„lsa, boshqalari uchun kushimcha qayta ishlash talab
etiladi. Ferment elektr toqi, qizdirish, muzlatish.
Professor B.L.Flaumenbaum tekshirishlari shuni ko„rsatdiki, meva to„qimasining sok chiqarishi
sitoplazma membaranasining mexanik ta‟siriga chidamliligiga, yopish- koqliligiga va elastiklikligiga
bog„liq. Mevalarda pektin moddalari miqdoriga ham bog„liq. Kam yopishkoq va sitoplazma
membranalariga elastikligi past bo„lgan mevalar olma, uzum, olchalarga mexanik ta‟sir etarli
bo„lsa,elastikligi yuqori va yopishkoqligiga ega bo„lgan (olxuri,o„rik va boshqalar) mevalar uchun etarli
emas.
Meva turlari xujayra to„qimalari struktura va xissasini xisobga olib,sok olish oldidan ularga turli
ishlov beriladi.
Maydalash: Sok ishlab chiqarishda o„simlik to„qimasiga ta‟sir etadigan asosiy uslub maydalash.
Meva-sabzavotlardan sok olish birinchi va majburiy ishlov xisoblanadi. Bu jarayonda go„sht xujayralarini
75% maydalanishiga erishish muvofik.
Olma,bexi,noqlarni 2-6 mm li qismlarga universal, pichoqli maydalagichlarda amalga oshiriladi.
Danakli mevalar valsevoy maydalagichlarda,chunki bunda danagi bo„tun kolishi kerak. Bunda
maydalangan danakning miqdori mezga massasiga nisbatan 15% tashkil etish kerak. Olchani valsevat
kilganda puchayib,yassilansa ham bo„tunligini yukotmasligi kerak.
Mezgani presslashgacha ishlash: Sok chiqishini ko„paytirish presslashni engillashtirish va
tezlashtirish uchun turli xil uslublar keng qo„llaniladi.
Mezgani sok olish uchun tayyorlashda uslublardan biri qizdirishdir. Qizdirish jarayonida o„simlik
xom-ashyosi oqsilli koagulyasiyaga uchrab,suvsizlanadi,o„tkazuvchanligi ortadi. Mevalarni issiq suv, bug„
issiq havo bilan qizdirish manfiy va noelektrolizlar uchun to„qima o„tkazuvchanligini oshiradi.
Temperaturani tez oshirganda 60-80
0
С xujayra o„tkazuvchanligi ortadi. 40-50
0
С temperaturada
qizdirish ham to„qima o„tkazuvchanligini ortirish mumkin. Lekin vaqt ko„p kerak bo„ladi. Quyidagi
jadvalda turli ishlovda sok chiqishi ko„rsatilgan.
Jadval-1
Mevalardan sok chiqishi
Mevalar
Ishlov uslubi
Sok chiqishi
O„rik
Ishlovsiz
issiq havo bilan qizdirish
6,0
70
Gilos
Ishlovsiz
70 S da 5 min blanshirovka
52,5
75,0
Olma
Ishlovsiz
issiq havo bilan qizdirish
bug„ bilan blanshirovka
19,5
73,5
73,5
Qizdirish faqat sokni chiqishini oshirmay,fermentni inaktivatsiya qilib,xom mevalarga xos
shilimshik va yopishkoqlikni pasaytirib,po„sti,go„shtidagi rang beruvchi moddalarga sokka o„tkazib,tayyor
mahsulot sifatini oshiradi. Lekin qizdirish tartibi xar bir xom-ashyo uchun tanlangan bo„lishi kerak.
YUqori temperaturalarda ko„p qizdirishda sokga polifenol va boshqa moddalar o„tadi,protopektinga
aylanadi,presslash, filtrlanishini kiynlashtiradi. Etsiz sok ishlab chiqarishda temperatura 60-75
0
С eti bilan
ishlab chiqarish 75-90
0
С da qizdiriladi. Qizdirishda mevalarga 10-15 % suv qo„shiladi.
Muzlatish orqali sok chiqishini ko„paytirish mumkin. O„simlik to„qimasi sovo„tilganda to„qima
o„tkazuvchanligi tuzlash nuktasigacha kamayadi. Temperaturani kamaytirish natijasida to„qimalararo
bushlikda tuz kristallari hosil bo„ladi, xujayra bo„tunligi mexanik uzilib,sitoplazma suvsizlanadi va
denaturatsiyaga uchraydi.
Muzlatilgan meva sabzavotlarda ba‟zi kimyoviy moddalar uzgarishi vujudga keladi. Saxaroza
qisman inversiyaga uchraydi,kislotalilik ortadi. Dubil moddalar miqdori kamayadi. Lekin fermentlar
inaktivatsiyaga uchramaydi. SHuning uchun eritishda fermentlar tez aktivligini tiklab organiq moddalar va
polifenollar oqsidlanishiga olib keladi. Bunda to„qimalar qorayib sok sifatini buzadi. SHunga kura bu usul
keng qo„llanilmaydi.
Ionlashtirilgan: bilan ishlov berish ham sok chiqishini ortiradi. Bularning ta‟siri natijasida pektin
moddalari boglangan moddalari uzilib,eruvchan pektin miqdori ortadi. Xujayrani fiziologik zaxalanishi
to„qima yumshashiga olib keladi. SHuningdek,komplekslardan Sa ham chiqib ketishi tufayli. Optimal
dozasi 400-600 rad ortigi soglik uchun zararli.
Meva to„qimalarida kolloidlarni zaryadlangan bulakchalari bo„lganligi uchun o„simlik to„qimasini
elektr toqiga ta‟sir qiladi.
B.L.Flaumenbaum -220 meva sabzavotlarga ishlov berish elektroplazmolizni tavsiya etadi. Elektr
ishlovi to„qima o„tkazuvchanligini oshiradi. Elektr ishlovi effekti potensial gradienti va ishlov
davomiyligiga bog„liq.
Uriglar,danaklarga qaraganda elektr toqiga chidamli. Masalan “plazmoliz-2M”apparatini kullash
natijasida olmadan sok chiqishi 1,5-4,5% ga pressniki 25-35% ga ortib uni separatsiyasiz tindiriladi.
Ko„plab meva va (yagodlar) pektin moddalarga ega bo„lib,ular sokning olinishini kiyinlashtirib
chiqishini kamaytiradi.
Sokni chiqishiga ta‟sir etuvchi eruvchan pektin xisoblanadi.
U suvni ushlash va yopishkoqlikni oshirish xususiyatiga ega. Mezgaga fermentlar bilan ishlov
berilganda sokni chiqishini ortirish uchun eruvchan pektinni buzish kerak. Degratatsiyaga uchragan pektin
suv ushlash kobiliyatini yuqotib sok yopishkoqligini pasaytiradi. Protopektin qisman gidrolizga
uchrashi kerak, aks xolda yana eruvchan pektin ko„payib ketadi.
Pektin moddalarni kuchsizlantirish uchun pektolitik ferment preparatlari ishlatiladi. Ular pektin
moddalariga ta‟sir etishiga qarab quyidagi guruxga bulinadi: metoqislotlangan pektin molekulasiga efir
bog„larni parchalovchi galakturon kislota koldiklari bilan glikozid bog„lar orasidagi aloqani buzuvchi.
Pektolitik ferment preparatlari xarakati uchun optimal temperatura 35-45
0
С temperatura
pasayganda preparat aktivligi kamayadi. 55 S dan temperaturani ko„tarilib ketishi inaktivatsiyaga olib
keladi.
Tarkibida kraxmal bor sok pektolitik fermentlarni aminolitiklar bilan birga qo„shib ishlov beriladi.
Mezgagacha fermentlar bilan ishlov berish sok chiqishinigina oshirib kelmay,balki sifatini
yaxshilab xujayra strukturasini buzib,rang beruvchi aromatik va eruvchan moddalarni sokga o„tkazadi.
Pektin ko„p mevalardan fermentlar bilan ishlov bermasdan sok olib bulmaydi.
Olma mezgasiga uy temperaturasidagi ferment bilan ishlov berish mumkin. Buning uchun 4-5 soat
vaqt 35
0
С temperatura-2soat 50
0
С -0,5-1 soat.
Xozirgi kunda mezgagacha ishlov berish va sok chiqishini ko„paytirish uchun ishlatilayotgan
yangi ferment suyultiruvchi ferment bo„lib, u pektin-metil ekstraza va sitoplazmadan iborat. Agar
mezgagacha 0,01%pektinmetilekstraza va 0,1% sitoplazma qo„shib 30-50
0
С temperaturada 30-120 min
davomida ushlab turilsa, sellyuloza ta‟siri ostida xujayra to„qimasi buziladi. Erimagan xolda qattiq qismi
koladi xolos.
Erituvchi fermentlarni kullash sok chiqishini 95% ga oshiradi. Erituvchan fermentlarni
konsentrlangan olma soki ishlab chiqarishda qo„llaniladi. Bunda olmani yuvib,inspeksiya qilib,maydalash
uchun yuboriladi. Maydalash jarayonida erituvchi ferment qo„shib boriladi. Mezgani fermentlar bilan
rezervuarga solib, u to„la eriguncha aralashtiriladi. Ushlab turishda aralashtirishni ahamiyati katta bo„lib,
bandini va urug„ini bo„tunligini saqlash kerak.
Eritishni qattiq faza suyugidan ajray boshlaguncha davom ettiriladi. 25
0
С temperaturada buning
uchun 2 soat kerak.
Vaqtni mezga temperaturasini 40-50
0
С gacha ko„tarib, kiskartirish mumkin. Lekin bunda sok
sifati buziladi.
Olma mezgasini eritishda uning sortiga qarab eruvchan quruq moddalar miqdori 1-2% ga ortgan
va rN 0,20-0,25 ga kamaygan.
Uni qattiq va suyuq qismga ajratilsa 4-6% mezgaga 93-96% suyuqlik olinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |