12 kirish dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi

 
 

---

144 
UMUMIY XULOSALAR VA TAVSIYALAR 
Muhandislik grafikasi fanlari oʻquvchi va talabalarning fazoviy tasavvurini va 
tafakkurini oʻstirishga katta xizmat qilishi, ularda tafakkurni oʻsishiga, mantiqiy 
fikrlash va ijodiy izlanish qobiliyatlarini kuchayishiga ijobiy ta‟sir koʻrsatishi fan 
oʻqituvchilari va mutaxassislarga ma‟lum. Talabalarda bunday xususiyatlarni 
rivojlantirishga qaratilgan ilmiy tadqiqot ishlari tayyorlangan boʻlsada yetarli 
darajada ijobiy natijalarga erishilgan deyishga biroz ertaroq. Bundan tashqari 
chzimachilik fani oʻqituvchilari bir umr oʻquvchi va talabalarning texnik va grafik 
savodxonligini 
oshirishga, 
ularning 
fazoviy 
tasavvuri 
va 
tafakkurini 
rivojlantirishga oid tadqiqot ishlari bilan shugʻullanadi. Tadqiqt ishini tayyorlash 
jarayonida oʻquvchi va talabalarning fazoviy tasavvurini oshirish yoʻlida mavjud 
boʻlgan muammolarni bartaraf etish uchun shu kungacha ishlab chiqilgan ilmiy 
metodik tavsiyalardan oʻrinli foydalanishga harakat qildik. Tadqiqot ishini 
tayyorlash jarayonida 100 ga yaqin oʻquv adabiyotlari bilan tanishdik.
Oʻrganishlar va izlanishlar natijasida chizmachilik fanidagi loyihalash 
masalalari mazmunini qanday tashkil qilish lozimligi haqida metodik koʻrsatmalar 
ishlab chiqishga ma‟lum ma‟noda erishdik.
Chizmachilik fanining asosiy maqsadlaridan biri talabani buyum chizmasini 
tuzish va uni oʻqishga oʻrgatish hisoblanadi. Ammo bu bugungi tezkor zamonda 
yetarli hisoblanmaydi. Avvalo, talabalarni mustaqil fikrlashga va izlanishga, oʻz 
pozitsiyasiga ega boʻlishga va uni himoya qilishga, talab va ehtiyojga nisbatan eng 
qulay variantdagi yechim va xulosaga kela olishga oʻrgatish lozim boʻladi. Bunday 
natijaga erishishda loyihalash masalalarining oʻrni va amaliy ahamiyati katta 
hisoblanadi. 
Psixologiya fanida inson ruhiyati oʻrganiladi. Unda insonning tabiat va 
jamiyatni bilish va oʻrganish jarayonida zarur boʻladigan idrok, xotira, hayol, 
tasavvur, tafakkur kabi sifatlar aynan chizmachilik fanini oʻqitishda amal qilish 
lozim qonuniyatlarni yoritib beradi.
Bundan tashqari pedagogikadagi didktik prinsiplar, oʻqitish metodlari, 

---

145 
pedagogik texnologiyalar, bilimni tekshirish va uni baholash usullari chizmachilik 
fanini oʻqitishda metodik ta‟minot hisoblanadi. Shu nuqtayi nazardan tadqiqot 
ishining birinchi bobida chizmachilik fanini va undagi loyihalash masalalarini 
oʻqitish jarayonida qoʻllaniladigan pedagogik va psixologik jabhalarni tahlil 
qilishga harakat qilindi. 
Chizmachilik fanining asosiy maqsadlaridan biri oʻquvchi-talabalarga buyum 
chizmasini tuzish va uni oʻqishni oʻrgatish hamda grafik savodxonlikka 
erishishishini ta‟minlashdan iborat. Bundan maqsad har bir insonni zamonaviy 
texnika bilan “tillasha” olishini ta‟minlashdir.
Bundan tashqari bu fanning yana bir maqsadi - yuqori salohiyatga ega boʻlgan 
ijodkor yoshlarni voyaga yetkazishdan iborat. Mashinasozlikdami, qurilishdami 
yoki boshqa bir texnika sohalaridami kundan-kunga yangiliklar yaratilmoqda. Bu 
yangiliklar insonning turmush tarzini yengillashtirish, qulaylashtirishga xizmat 
qiladi. Bizning barkamol avlodda ham shunday ixtirochilar, konstruktorlar, 
arxitektorlar yetishib chiqishida chizmachilik fanining oʻrni va amaliy ahamiyati 
juda katta.
Chizmachilik fanidagi loyihalash masalalari talabadan ijodiy izlanishni talab 
qiladi. Izlanish davomida talabaning tasavvuri, tafakkuri, fikrlash qobiliyati, 
solishtirish va eng maqbulini aniqlash, xulosa chiqarish va fikrini himoya qilish 
xususiyatlari rivojlanadi. 
Loyihalash masalalari birdaniga juda muammoli tarzda tuzilmaydi. Dastlab, 
talabaga tarkibida qisman loyihalash elementlari mavjud boʻlgan grafik masalalar 
beriladi. Bunday masalalar talabani loyihalash jarayoniga olib kiradi. Soʻngra 
yechim varianti bir nechta boʻlishi mumkin boʻlgan loyihalash masalalari beriladi. 
Talaba oʻz variantlarini ishlab chiqadi va boshqalarning yechimlari bilan 
taqqoslaydi. Bunda asosan proyeksion chizmachilikka oid loyihalash masalalari 
berildi. 
Ikkinchi bosqichda talabaga texnik detal va moslamalarni loyihalashga oid 
grafik masalalar berilishi ushbu bobda ishlab chiqildi.

---

146 
Yuqoridagi fikrlar asosida mazkur bobda chizmachilik fanidagi ijodiy 
masalalarning yo„nalishi va ko„rinishlari haqida fikr yuritildi. Talabalarning 
loyihalash faoliyatiga umumiy tayyorganligining o„sishini ta‟minlash uchun 
dastlab, ma‟lumoti to„liq berilmagan shakllarni modellashtirish lozimligi, bunday 
modellashtirishni ishning ikkinchi bobida klassifikatsiya qildik.
Taklif etilayotgan klassifikatsiya va loyihalash masalalari yagona bo„lmay, u 
talabalarda loyihalash faoliyatini shakllantirishga va keyinchalik maqsadaga 
muvofiq masalalarni qayta tuzishga turtki beradi. Bu yerdagi barcha masalalar 
buyumning 
chizmasidagi 
yetishmagan 
ma‟lumotlari 
bo„yicha 
uni 
modellashtirishga qaratilgan. 
Bundan tashqari chizmachilik fani bo„yicha ijodiy masalalarning barchasida 
talabalardan u yoki bu kasb uchun xos bo„lgan maxsus bilimlarni talab 
qilmaydigan grafik ishlar asosiy o„rin tutishi lozim. Arxitektura va dizayndagi 
loyihalash ishlari masalalari bilan grafik faoliyatning keng qamrovli 
hamohangligini ta‟minlash uchun chizmachilik fanidan loyihalash elеmеntlari 
kiritilgan ijodiy masalalarni sohalar bo„yicha quyidagi uch guruhga ajratish 
mumkinligi bayon qilindi.
1. Dizayn sohasida. 2. Texnika sohasida. 3. Me‟morchilik sohasida. 
Ushu sohalar bo„yicha loyihalanayotgan buyumning konstruktorlik 
yеchimlarini bajarish lozim bo„lib, uni amalga oshirishda dеtallar chizmasini va 
yig„ma birliklarning yig„ish chizmasini bajarish talab qilinadi. Bu ikki grafik ish 
quyidagi mazmunda tashkil qilinsa maqsadga muvofiq bo„lishi aytib oʻtildi: 
-
“konstruktsiyalashni oxiriga еtkazish”da (konstruksiyaning yеtishmaydigan 
bo„g„inini to„ldirish); 
-
“qayta konstruksiyalash”da (prototip tahlili asosida konstruksiyani 
takomillashtirish); 
-
tеxnik shartlar bo„yicha konstruksiyalashda (prеdmеtli-grafik tayanchlar 
bilan). 

---

147 
Bulardan tashqari tadqiqot ishida loyihalash masalalarini oʻqitishda 
pedagogik texnologiyalardan foydalanish orqali oʻqitishda samaradorlikka erishish 
imkoniyatlari yoritilgan. Bunda hamkorlikda oʻqitish, didaktik oʻyin va evristik 
texnologiyalaridan foydalanishga oid amaliy misollar ishlab chiqildi. 
Shuningdek, 
loyihalash 
masalalarini 
oʻqitish 
jarayonida 
axborot 
kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish orqali talabalarning fazoviy 
tasavvurini rivojlantirish imkoniyatlari ham yoritib berilgan. Masalan, uch 
o‟lchamli 
dinamik 
tasvirni 
yaratish 
uchun 
mo‟ljallangan 
Autodesk 
kompaniyasining 3ds Max dasturi (2009 versiya) dan foydalanildi. Namuna 
sifatida ikki proyeksiyasi berilgan geometrik jismning uchinchi proyeksiyasini 
aniqlash va yaqqol tasvirini loyihalash masalasi video lavha tarzida ishlab chiqildi. 
Bundan tashqari berilgan rozmetrka chiziqlari boʻyicha oʻyib olish orqali detal 
modelini tayyorlash ham video lavha orqali tayyorlandi. Shuningdek, berilgan 
teshikdan tigʻiz oʻtishi lozim boʻlgan modelning loyihasini harakatli video lavha 
orqali koʻrsatish ham ishlab chiqildi. 
Tadqiqot ishida loyihalash masalalarini klassifikatsiyalash, tuzish va uni 
oʻqitish, oʻrgatish boʻyicha taqdim qilingan materiallar asosida tajriba-sinov ishlari 
oʻtkazildi. Tajriba-sinov Toshkent davlat pedagogika universiteti va Toshkent 
toʻqimachilik va yengil sanoat institutining 1-kurs talabalari bilan oʻtkazildi. 
Tajriba-sinovdagi nazorat va tajriba guruhlarining oʻzlashtirishdagi sifat 
koʻrsatkichlari 11 % gacha boʻldi.Umumiy xulosa sifatida chizmachilik fani va 
undagi loyihalash masalalari oʻquvchi va talabalarning fazoviy tasavvuri va 
tafakkurini rivojlantirishda salmoqli oʻringa ega.
Dissertatsiya ishining asosiy natijalari 8 nomdagi ilmiy-metodik maqolalar 
(shulardan 2 tasi xalqaro, 2 ta OAK reestridagi ilmiy-metodik jurnal, ilmiy-
amaliy kanferensiyalarda 4 ta), bir metodik qo„llanma nashr ettirish orqali ilmiy-
pedagogik jamoatchilikka xavola etilgan. 

---

148