12- mavzu. Ikkinchi jahon urushi yillarida o'zbek xalqining fashizm ustidan qozonilgan g'alabaga qo’shgan hissasi

12- MAVZU. IKKINCHI JAHON URUSHI YILLARIDA O'ZBEK XALQINING FASHIZM USTIDAN QOZONILGAN G'ALABAGA QO’SHGAN HISSASI
Asosiy tushuncha va iboralar: harbiylashuv; fashizm; DMQ; deportasiya; evakuasiya, harbiy safarbarlik, o‘zbekistonlik harbiylarning urush frontlarida ishtiroki.


12.1. Ikkinchi jahon urushiniing boshlanishi hamda O‘zbekiston sanoati va qishloq xo‘jaligi front xizmatida
1941- yili 22- iyun kuni gitlerchilar Germaniyasi oʻzaro urush qilmaslik haqidagi shartnomani buzib, tosatdan SSSRga hujum qildi. Sovet xalqining fashizmga qarshi urushi boshlandi. SSSR tarkibida boʻlgan barcha respublikalar, shu jumladan Oʻzbekiston ham bu urushda qatnashishga majbur boʻldi. Urush butun mamlakat xoʻjaligini, uning hayotini tubdan ozgartirib yubordi. 1940- yil 30-iyunda Davlat mudofaa komitetining tuzilishi bilan mamlakatdagi butun hokimiyat uning qoliga otdi. Ushbu komitetning raisi I.V. Stalin 8-avgustda SSSR qurolli kuchlari Oliy bosh qomondoni lavozimini egalladi. Urushning dastlabki kunlarida qabul qilingan maxsus qarorlar, koʻrsatmalarda mamlakat katta xavf ostida qolgani, uni himoya qilish uchun shoshilinch ravishda barcha iqtisodiy-ma’naviy kuchlarni mudofaa manfaatlariga boʻysundirish, xalq xoʻjaligini toʻliq harbiy izga solish lozimligi qayd etildi.
Uzoq davom etgan urush qiyinchiliklari Oʻzbekistonni ham ogʻir ahvolga solib qoʻydi. Harbiy vaziyat front orqasini mustahkam lash yuzasidan shoshilinch choralar korishni talab qildi. Xalq xoʻjaligini qayta koʻrib, harbiy izga tushirish eng muhim edi. Front yaqinidagi shahar va qishloqlardan yuz minglab aholi, sanoat korxonalari, oquv yurtlari, ilmiy tashkilotlar va boshqa moddiy boyliklarni sharqqa koʻchirish boshlandi. Oʻrta Osiyo respublikalari va Qozogʻistonga evakuatsiya qilingan 308 korxonaning 100 dan ortigʻi Oʻzbekistonga joylashtirildi. 1941- yil oxirigacha bu korxonalardan 50 tasi ishga tushirildi. 1942- yil birinchi yarmida esa barcha keltirilgan sanoat korxonalari toliq quvvatda ishlab, mudofaa uchun mahsulot chiqara boshladi.
Oʻrta Osiyo harbiy okrugida front uchun jangovor zaxiralar va komandirlar tayyorlandi. Bir yarim yil ichida bu okrugda 109 ta harbiy qoshilmalar tuzildi. Shulardan harakatdagi armiyaga va Bosh qomondonlik stavkasi rezerviga 86 diviziya va brigada jonatildi. 1941- yil noyabridan to 1942- yil martigacha Oʻzbekistonda 14 ta milliy brigada, jumladan 9 ta alohida oqchi brigada va 5 ta otliq diviziya tuzildi. Urush yillarida bir yarim milliondan ortiq Oʻzbekistonlik fuqaro fashizmga qarshi janglarda qatnashdi. (1940- yil respublika aholisi 6,5 mln. kishidan iborat edi). Umumiy ahvolning keskin yomonlashuvi oziq-ovqat borasida qiyinchiliklar tugʻdirdi. Shajarlarda oziq-ovqat kartochkalari joriy etildi. Urush yillarida aholining yangi ijtimoiy guruhlari: harbiy xizmatchilar oilalari, kochib kelgan kishilar, urush nogironlari, yetim bolalar paydo boʻldi.
Urush yillarida respublikaga bir milliondan ortiq kishi, shu jumladan, 200 ming yetim bola evakuatsiya qilindi, Oʻzbekiston ularga boshpana berdi. Oʻzbekistonliklar koʻchirib keltirilgan bolalarga mexribonlik va gʻamxorlik korsatdilar, 15 nafar yetim bolani farzandlikka olgan Shomahmudovlar oilasining oliyjanobligi butun jahonga ma’lum. Urush nogironi kattaqorgʻonlik Hamid Samadov oilasi 13 bolani oʻz panohiga oldi, samarqandlik kolxozchi ayol Fotima Qosimova 10 bolani qabul qildi. Urush yillarida 4,5 ming nafardan ziyodroq bolalar Oʻzbekistonlik oilalar tomonidan qabul qilib olindi. Kochirib keltirilgan bolalarning asosiy qismi bolalar uylariga joylashtirildi. Urush yillarida bunday uylarning soni ikki barovardan ziyod koʻpaydi.
1941- yil 1- oktyabrgacha Oʻzbekiston sogʻliqni saqlash xalq komissarligi tizimida 14950 oringa ega boʻlgan 47 gospital barpo etildi va zarur uskunalar bilan jihozlandi. Jami boʻlib 39 140 oʻringa ega boʻlgan 113 gospital yarador va bemor jangchilarga tibbiy xizmat koʻrsatdi. Urush yillarida 164 382 yarador qabul qilindi. Oʻzbekistonliklar orasida mudofaa fondi tashkil etilib, unga 650 mln. soʻm pul, 22 mln. soʻmlik qimmatbaho buyumlar va 55 kilogrammga yaqin oltin, kumush va boshqa qimmatbaho metallar toplandi.
Xullas, urush yillarida Respublihamizning barcha moddiy va ma’naviy kuchlari gʻalaba uchun safarbar etildi, harbiy izga tushirildi. Urushning dastlabki vaqtlarida iqtisodiy vaziyat keskin ogʻirlashdi, Ittifoq respublikalaridagi koʻpgina sanoat va qishloq xoʻjalik rayonlarining bosib olingani xalq xoʻjaligini ogʻir ahvolga solib qoydi. Chunki bu hududlarda sobiq SSSR aholisining 40 foizi yashar, bu yerlarda komirning 63 foizi, bugʻdoyning 38 foizi etishtirilar, qudratli mashinasozlik bazasi va koʻplab mudofaa korxonalari mavjud edi. Ana shunday sharoitda Sharq mintaqasi rayonlari boyicha 1941- yilning oxiri va 1942- yiIga Markaziy hukumatning harbiy xoʻjalik rejasi qabul qilindi. Bu rejada umumittifoq miqyosida mamlakat Sharqining ahamiyati keskin ortganligi qayd qilindi. Nihoyatda qisqa muddatda shu mintaqada sanoat qurilishini avj oldirish, harbiy mahsulotni ishlab chiqarishni koʻpaytirish, frontga umumxalq yordamini uyushtirish kozda tutildi. Urushning natijasi mana shu vazifalarni muvaffaqiyatli bajarishga koʻp jihatdan bogʻliq edi.
Respublika sanoat korxonalari urush boshlanishi bilan qayta koʻrilib, mudofaaga zarur mahsulotlar ishlab chiqarishga oʻtkazildi. 26-iyundan boshlaboq mamlakatda ishchilar va xizmatchilar uchun ishdan tashqari vaqtda majburiy ishlab berish joriy etildi. Katta yoshdagilar uchun ish kuni olti kunlik ish xaftasida 11 soatgacha uzaytirildi. Aslida ish kuni 12-14 soatga chozilardi. Ta’tilga chiqish bekor qilindi. Korxonalardan oʻzboshimchalik bilan ketib qolganlar 5 yildan 8 yilgacha muddat bilan qamoqqa hukm qilinadigan boʻldi. Biroq odamlar mamlakat ichkarisida, xususan, Oʻzbekistonda “yuqoridan” ortiqcha qistovsiz ham ozodlik va mustaqillik yoʻlida fidokorona mehnat qildilar.
1941- yil dekabriga kelib Toshkentda 63 ta, respublika hududida 230 ta sanoat korxonalari mudofaa mahsulotlari ishlab chiqara boshladilar, kochirib keltirilgan zavodlar ham oʻz quvvatini oshirib bordilar. Elektr energiyasi ishlab chiqarishni koʻpaytirish maqsadida 7 ta yirik va 30 ga yaqin kichik GESlar qurildi. Ayniqsa, Oʻzbekistonning eng yirik gidrostantsiyasi boʻlib qolgan Farxod GES qurilishi umumxalq qurilishiga aylantirilib, 10 oy ichida Sirdaryo tosilib, GES ishga tushirildi. Elektr energiyasi 1940- yilga qaraganda 1943- yil 3,5 barobar oshdi, 1945- yilda esa 1187 mil. kilovat soatga koʻpaydi. Respublikada komir, neft konlari ochilishi borasida ham samarali ishlar olib borildi. Natijada, 1945- yilga kelganda 1940- yildagiga nisbatan 30 marta koʻproq komir qazib olindi. Urush yillarida respublikada “Chuqurlangar”, “Tolmazor”, “Nayman”, “Shahrixon-Xoʻjaobod” va boshqa yangi neft konlari ishga tushirildi.
Fargʻona vodiysida ishlab turgan “Andijon”, “Polvontosh”, “Chargartosh”, “Chimyon” neft konlarida mahsulot ishlab chiqarishni koʻpaytirish tadbirlari natijasida respublikada neft ishlab chiqarish 4 marta koʻpaydi. Volfram, molibden, mis va oltin zahiralarining topilishi natijasida Oʻzbekistonda rangli metallar sanoati yaratildi. Bekobodda metallurgiya zavodi qurish uchun 30 mingdan koʻproq kishi jalb etilib, 1944- yil 5- martda Oʻzbekistonning birinchi metallurgiya zavodi ishga tushirildi. 1945- yil fevralda Bekobod metallurgiya zavodining ikkinchi navbati ham mahsulot bera boshladi. Urush yillarida qurilish materiallari, toʻqimachilik va poyabzal, oziq-ovqat va mahalliy sanoat tarmoqlari ham rivojlandi.
Sanoatning yangi yoʻnalishlarining paydo bolishi, zavod va fabrika tarmoqlarining kengayishi kadrlarga boʻlgan ehtiyoj va talabni oshirdi. Ishlamayotgan mehnatga layoqatli ayollar, osmir yoshlar, nafaqaxorlar hisobiga ishchilar safi toldirildi. Urushning dastlabki ikki- yili mobaynida Oʻzbekistonda turli kasbdagi 105 mingdan ziyod sanoat ishchisi tayyorlandi. Ochlik, charchoq, qiyin sharoitlarga qaramasdan ilgʻor ishchilarning koʻpchiligi normani 300-400, xatto 500 foizga qadar bajargan vaqtlari ham boʻldi.
Urush yillarida Oʻzbekistonda vujudga kelgan harbiy sanoat kompleksi tomonidan front uchun 2100 ta samolyot, 17342 ta aviamotor, 2318 ming dona aviabomba, 17100 ta minomyot, 60 mingga yaqin harbiy kimyoviy apparatura, 22 mln. dona mina va 560 ming dona snaryad, 1 mln. dona granata, 300 mingta parashyut kabilar tayyorlab berildi. 1945- yilga kelib sanoat ishlab chiqarish urush arafasiga nisbatan deyarli ikki barobar oshdi, neft qazib olish 4; metal ishlab chiqarish 4,5; mashinasozlik mahsulotlari 13,4 barobar; komir qazib chiqarish 30, energiya ishlab chiqarish 2,42 barobar koʻpaydi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida respublikada transport va aloqa vositalarining uzluksiz va unumli ishlashini tashkil qilishga alohida e'tibor berildi. Oʻzbekiston temiryollari xodimlarining fidokorona mehnati natijasida 1941-1942- yillar davomida kochirilgan sanoat korxonalarining asbob-uskunalari ortilgan 17,5 ming vagoni tashib berildi. Front orqasi bilan front oʻrtasidagi asosiy aloqa vositasi boʻlib xizmat qilgan temir yol tarmoqlari 1941-1945- yillarda 2 barobarga uzaydi.
Urush davri talablari va telegraf ishini ham qiyinlashtirib qoydi, ish hajmi oshdi, pochta korxonalarning soni, telefon va telegraf tarmoqlarining uzunligi ortdi. Nemis-fashistlarni tor-mor keltirish uchun olib borilgan umumxalq kurashida oʻzbek dehqonlari ham munosib xissa qoshdilar. Ular oldiga front va mamlakat ichkarisidagi aholini qishloq xoʻjalik mahsuloti bilan, sanoatni xomashyo bilan ta’minlash vazifasi qoʻyildi. Buning uchun qishloq xoʻjaligini ham harbiy izga oʻtkazish, don, kartoshka, sabzavotlar va texnika ekinlarini koʻpaytirish lozim edi. Chorvadorlar ham armiya va aholini gosht-sut mahsulotlari bilan ta’minlashlari lozim edi. Dehqon koʻp mashaqqatlarni yengdi.
Urush arafasida Oʻzbekistonda 27 888 mexanizator boʻlgan boʻlsa, 1942- yilda ularning soni 2 775 kishiga tushib qoldi, keyinchalik yanada hamaydi. Natijada, 12 yoshdan boshlab mehnat kuni belgilanib, uni bajarmaganlarning oilasi sudga beriladigan boʻldi. Urush yillarida xashar yoʻli bilan Oʻzbekistonda Shimoliy Toshkent, Yuqori Chirchiq, Shimoliy Fargʻona, Soh, Shohimardon, Uchqorgʻon kanallari, Rudasoy, Kattaqorgʻon suv omborlari qurilib ishga tushirilishi yangi yerlarni oʻzlashtirishga imkon berdi. 1942-1943- yillarda Oʻzbekistonda sugʻorilib ekin ekiladigan yerlar maydoni 546 ming gektarga koʻpaydi.
Paxta yetishtirishni koʻpaytirish urush yillarida Oʻzbekiston dehqonlarining oldidagi eng muhim vazifalardan biri edi. Ob'ektiv sabablarga koʻra 1942-1943- yillardagi paxta topshirish rejalari bajarilmay qoldi. Lekin urush davri sharoitidagi texnika vositalari, ishchi kuchining etishmovchiligi, mineral ogʻitlarning hamligi sababli roy bergan bu holatni Markaz tan olishni istamadi. 1944- yil yanvarda oʻtkazilgan respublika paxtakorlarining birinchi qurultoyida korilgan chora-tadbirlar natijasida Oʻzbekiston yillik paxta tayyorlash rejasini 101,4 foizga bajardi.
Shunday qilib, urush yillarida Oʻzbekiston qishloq xoʻjalik ahli eng murakkab va ogʻir sharoitlarda mehnat qilib, 4 mln. tonnadan ziyod paxta xom-ashyosi, 82 mln. pud don; 55 ming tonna pilla, 11 mln. tonna sholi; 57,5 ming tonna meva va uzum; 36 ming tonna gosht; 22,3 ming tonna jun va boshqa mahsulotlar etkazib berdilar. Bu fashizm ustidan qozonilgan gʻalabaga qoʻshilgan munosib hissadir.