12 – мавзу: эксперементал тадқИҚотлар

Экспериментни ўтказишнинг мазмун ва тартиби - методиканинг марказий қисми ҳисобланади. Унда эксперимент ўтказиш жараёни тўла лойиҳалаштирилади:

• 
  кузатиш ва ўлчаш операцияларини амалга оширишнинг кетма-кетлиги тузилади;
  
• 
  эксперимент ўтказишнинг танланган воситаларини ҳисобга олган ҳолда ҳар бир операция айрим-айрим ҳолда муфассал тавсифланади;
  
• 
  операцияларнинг сифатини назорат қилишда қўлланадиган усуллар тавсифланади;
  
• 
  кузатиш ва ўлчаш натижаларини ёзиш учун дафтар тутилади.
  

Экспериментал маълумотларни ишлаб чиқиш ва таҳлил қилиш усулларини асослаш методикани муҳим бўлими ҳисобланади. Эксперимент натижалари намойиш етишнинг кўргазмали шаклига келтирилиши лозим, яъни жадваллар, график, номограммалар ва ҳ.к. тарзида, токи уларни қиёслаш ва таҳлил қилиш мумкин бўлсин. Бунда алоҳида еътибор натижаларни ишлаб чиқишнинг математик усулларига яъни емпирик боғлиқлик, омиллар ва чиқиш параметрлари ўртасидаги алоқа аппроксимацияси, мезонлар, ишончли интерваллар ўрнатиш ва бошқаларга қаратилади.
Экспериментнинг методикаси ишлаб чиқилгандан сўнг, экспериментал тадқиқотнинг ҳажми ва меҳнат талаблилиги аниқланади. Улар назарий ишланмаларнинг чуқурлиги ва қабул қилинган ўлчаш воситаларининг тавсифий кўрсаткичларига яъни аниқлик даражаси, ишончлилиги, тезкорлиги, ҳаракатланиши ва ҳ.к. га боғлиқ. Тадқиқотнинг назарий қисми қанчалик аниқ ифодаланган бўлса, экспериментнинг ҳажми ва меҳнат талаблилиги шунча кам бўлади. Табиийки, ҳажм ва меҳнат талаблилик экспериментнинг турига боғлиқ. Дала синовлари, қоидага кўра кўп меҳнат талабдир.
Экспериментни ўтказиш. Экспериментни ўтказиш - илмий тадқиқотнинг энг муҳим ва анча меҳнат талаб етадиган босқичидир.
Экспериментлар тасдиқланган режа-дастур ва эксперимент методикасига мувофиқ ўтказилади. Тадқиқотчи экспериментга киришар экан, синовларни ўтказиш методикаси ва кетма-кетлигини тугал аниқлаши лозим.
Экспериментал тадқиқотлар ўтказиш жараёнида қуйидаги бир қатор асосий қоидаларга риоя қилиш лозим:

• 
  экспериментчи ўлчаш натижаларига субъектив таъсир кўрсатишга йўл қўймай, тадқиқ етилаётган жараён ёки объект параметрининг барча тавсифини виждонан қайд етиши лозим;
  
• 
  экспериментчи еҳтиёцизликка йўл қўйиши мумкин емас, чунки бу ҳол кўпинча катта хатоликларга ва натижаларни сохталаштиришга, оқибатда еса, экспериментларни такрорлашга олиб келади;
  
• 
  экспериментчи албатта кузатиш ва ўлчаш дафтарини юритиши керак, уни тартибли ва ҳеч қандай тузатишларсиз тўлдириб бориш лозим;
  
• 
  эксперимент жараёнида уни бажарувчи ўлчаш воситалари ишини, улар тўғри кўрсатаётганлигини ва қурилма, жиҳоз, стенд ва ҳ.к.лар ишининг барқарорлигини ҳамда атроф муҳит ҳолатини мунтазам кузатиши, иш зонасига бегоналарни киритмаслиги шарт;
  
• 
  экспериментчи ўлчов воситаларини, улар тўғрилигини назорат қилган ҳолда ишчи назоратни мунтазам ўтказиши керак;
  
• 
  ўлчашларни ўтказиш билан бир вақтда тажрибани бажарувчи олинган натижаларни мунтазам равишда дастлабки ишлаб чиқиш ва таҳлил қилишдан ўтказиши лозим. Бу тадқиқ етилаётган жараённи назорат қилиш, экспериментни тўғрилаш, методикани яхшилаш ва эксперимент самарадорлигини оширишга имкон беради;
  
• 
  экспериментчи техника хавфсизлиги, саноат санитарияси ва ёнғинни олдини олиш бўйича йўриқномаларнинг талабларига амал қилиши лозим.
  

Юқорида қайд етилган барча қоидаларга айниқса ишлаб чиқариш экспериментини ўтказаётган ҳолларда амал қилиш керак.