111- боб чорвачилик ва паррандачилик асослари

4.3. PARRANDACHILIKDA (O‘RDAK TOVUS, AJIR KAPTAR VA BOSHQA) SAYROQI GO‘ZAL QUSHLARNI PARVARISHLASH.

Sayroqi qushlar donxo‘r va hasharotxo‘rlarga bo‘linadi. Donxo‘r qushlarga: bedanalar, bolta tumshuqlar, ko‘kchumchuqlar, kanareykalar, kanoplyankalar, to‘qay chumchuqlar, fatmachumchuqlar, to‘tilar, snegirlar, sa’valar va boshqalar; hasharotxo‘r qushlarga - qizilquyruqlar, qorayaloqlar, so‘fito‘rg‘aylar, chittaklar, qora shaqshaqlar, moyqutlar, bulbullar va boshqalar kiradi. Yaxshi parvarish qilib boqilgan qushlar qafaslarda 2 yilgacha (ba’zan ko‘proq ham) yashaydi va yaxshi sayraydi. Sayroqi qushlardai chijlar, to‘qay chumchuqlari, zaryankalar, shaq-.shaqlar va chittaklar odamga tezroq o‘rganadi. Kanareykalar tutqinlikda oson ko‘payadi va xonakilashadi. Kanareykalarning ko‘p zotlari tashqi ko‘rinishi hamda sayrashi bilan farqlanadi va ular yaxshi sayraganligi uchun qafaslarda; bedanalar esa to‘rqovoqlarda boqiladi. Qorayaloq, bulbullar, shaqshaq, qizilquyruq, chittak va bedanalar juda yoqimli sayraydi; sa’va, zyabliq konoplyanka, to‘qay chumchuqlari yaxshi sayroqiligi uchun, ko‘kchumchuqlar esa chiroyli patlari uchun asraladi; to‘tilar ham chiroyli pati va turli xil tovushlarni, jumladai odam ovozini ifodalaganligi uchun saqlanadi. Sayroqi qushlar uchun oziq imkoni boricha ular tabiatda iste’mol qiladigan oziqlarga yaqin va turli-tuman bo‘lishi zarur. Donxo‘r qushlar tariq hamda sholg‘om, qushqo‘nmas, qaragay, qoraqag‘ay, ko‘knori, suli, bedaga va boshqa o‘simliklarning urug‘lari bilan ochiqlanadi. Kungaboqar va nasha urug‘lari ko‘pgina qushlarning sevimli ozuqasi, lekin bu urug‘larnn qushlar ko‘plab esa, ko‘r bo‘lib qoladi va o‘ladi. Shuning uchun bu urug‘larnnng oziq rasponidagi miqdori me’yorida bo‘lishi kerak, nasha urug‘ini faqat qaynoq suvda yuvib keyin beriladi, bunda uning tarkibidagi zaharli modda-kannabin tarkibi buziladi.

Oziq tarkibi qushlariiig individual xususiyatiga qarab turli xil bo‘lishi kerak. Masalai, shaqshaqlarga qariqiz urug‘i ko‘proq beriladi. Hasharotxo‘r qushlarga qaynagan suvda yoki sutda yuvilgan chumolilarning quruq tuxo‘mi asosiy oziq hisoblanadi. So‘fito‘rg‘aylarga mayda don ozuqalari, chittaklarga ezilgan kungaboqar urug‘lari va issiq suvda yuvilgan nasha urug‘idan ozroq beriladi. Qushlarning oziqlanishiga qarab donxo‘r va hasharotxo‘rlarga ajratish shartli hisoblanadi. Ko‘pgina hasharotxo‘r qushlar rezavor mevalarni va o‘simlik urug‘larini xush ko‘rib eydi. Donxo‘r va hasharotxo‘r qushlarga yangi ko‘katlar: salat, karam, xonada o‘stirilgan suli, bug‘doy doni berish kerak Qushlar uchun ko‘k piyoz zaxarli hisoblanadi. Donxo‘r kushlarga ozuqani, sutkasiga bir marta (ertalab), hasharotxo‘r qushlarga esa (bularning ozuqasi yozda tezda buziladi) kuniga ikki marta berish kerak. Bunda ozukaning bir qismi keyingi oziqlantirishga koldiriladi, suvni har kuni almashtirib turish lozim Donxo‘r qushlar qafasini haftasiga kamida bir marta, hasharotxo‘r kushlar qafasini esa haftasiga kamida ikki marta tozalash tavsiya etiladi. Bunda qafas tubidagi qum almashtiriladi, qafas yoylaridagi iflos va axlatlar tozalanadi. Sayroqi qushlar boshqa hayvonlar kabi yuqumli va 10 qumsiz kasalliklarga chalinadi, sayroqi, qushlarning qafasda kam harakatlanishi va tabiatda eydigan ozuqalarining bo‘lmasligi ularning kasalliklarga chalinishiga sababchi bo‘ladi. Sayroqi qushlarning kasallanishidagi umumiy belgilar: ishtahasi yo‘qoladi, bo‘shashadi va uyqu bosadi, odatdagidai ko‘proq o‘tiradi, ko‘zi yumiladi, boshini qanoti ostiga yashiradi, uning patlari xiralashadi (yaltiroqligini yo‘qotadi), quruqlashadi, egiluvchanligi yo‘koladi, .hurpayadi, qanotlari osilib qoladi. Kasallik belgilari bor qushlarni veterinar vrachga ko’rsatish kerak. Bahor boshlanishi bilan qushlarni erkinlikka qo‘yib yuboradiganlar shuni yodda to‘tishlari kerakki, qushlar tutqunlikda tabiiy ko‘nikmalarining bir qismini yo‘qota-dilar va tabiiy hayotga qaytadai moslanishlari kerak. Odam yashaydigan joylarga yaqin qo‘yib yuborilgan qushlar ko‘pipcha nobud bo‘ladi. Shuning uchun .qushlarni aholi yashaydigan joylardan uzoqroq erlarga qo‘yib yuborish lozim Bunda shu erlarda mazkur turga mansub individlar bo‘lishi va qorlar to‘liq erib ketgan bo‘lishi kerak (aks holda qushlar oziq etishmasligidan nobud bo‘lishi mumkin). Yomon uchadigan yoki qafasda bir necha yil asralgan qushlarni erkinlikka qo‘yib yubormaslik kerak. Bahorda qo‘yib yuborilmoqchi bo‘lgan qushlarni qishda katta qafaslarda saklash kerak bunday joyda ular qanotlarini shikastlamaydilar.
Q afaslar. Mayda qushlar uchun (snegir, sa’va va boshqalar) qafaslarning hajmi qo’yidagicha: uzunligi 40-50 sm, eni 35-45 sm, balandligi 30-40 sm bo‘lishi mumkin. Qushlar tor qafaslarda qanot va dum patlarinn urib tushiradi; qushlarning kam harakatlanishi ularning semirishiga sabab bo‘ladi, katta qafaslarda ancha vaqtga qadar qo‘rqib turadi. So‘fito‘rg‘ay va boshqa erda yashovchi qushlar uchun qafasdagi pol hajmi boshqa tur qushlarnikiga nisbatan birmuncha kattarok bo‘lishi korak. Mavjud nusxalarga qarab har xil kattalikdagi qafaslarni uzingiz yasashingiz qiyin emas. Qafasni toza saqlash uchun uning tubi ikki qavat bo‘lishi kerak. Bir tubi harakatlanmaydi (eng tagidagi), ikkinchisi esa past devorli yashikcha ko‘rinishida bo‘lib suriladi. Harakatlanuvchi tubining yonida tor yog‘och qutiga oziqlantirgich yasash kerak. Suv uchun chinni yoki shisha (sopol idish ham yaraydi) qo‘yiladi. Qafasning tubiga toza daryo qumi qatlami solish lozim, bu ifloslarni o‘ziga tortib oladi. So‘fito‘rgaylar va bedanalardan tashqari hamma qushlar uchun kafasga yaxishlab tekislangan diametri 8-12 sm li ikkita qo‘ndoq qo‘yiladi. Qafasda bitta qush saqlash mumkin; ko‘p kush saqlanadigan bo‘lsa, maxsus joy va to‘siqlar bo‘lishi zarur. Qafaslarni yorug‘ joyga qo‘yish, lekin elvizak joyda turmasligi kerak. Sayroqi qushlar temperatura va havo namligining keskin o‘zgarishiga va is urishiga chidamsiz bo‘ladi. Qafas yaqinidan bexosdan chiqqan ovoz, yorqin yorug‘liq odamlarning keskin harakati, qafas yaqinida kuchuk va mu-shuklarning paydo bo‘lpshi qushni juda cho‘chitadi va uning o‘limiga sababchi bo‘lishi mumkin. Qiyin ko‘nikadigan qushlar uchun xonalarda qafaslarni odam bo‘yidan baland va ypnatish kerak. Yaqinda to‘tilgan qushlarga tinchlik yaratish va turli xil oziqlar berib turish lozim Bedana, so‘fito‘rg‘ay, bulbul va ba’zi bir moyqo‘tlar uchun qafas tepasining simli to‘rini yumshoq mato bilan alkashtirish kerak chunki bu qushlar qurqqanida tikkasiga uchadi va boshini urib yorishi mumkin. Qafaslarii turli bezaklar bilan bezamaslik kerak chunki bular qushlarning parazitlari uchun boshpana bo‘lib xizmat qiladi.
Kaptar, kaptarlar (Columbae)-qushlar sinfining kenja turkumi (27-rasm). Bunga barcha kaptar, musicha, g‘urraq qumrilar kiradi. 255 tacha turi bor. Arktika va Antarktidadan tashqari barcha qit’alarda tarqalgan. Ular o‘rmonlarda, bog‘, butazorda, cho‘l, tog‘larda, shahar va qishloqlarda yashaydi, Kenja turkumga mansub qushlar bir-birlaridai katta-kichikligi va rangi bilan farq qiladi. Eng kichigi Markaziy Afrikada tarqalgan, bo‘yi 10-15 sm bo‘lgan mitti kaptar, eng kattasi esa Yangi Gvineyada yashaydigan, bo‘yi 80 sm cha tojlikaptardir. Kaptarning boshi kichiq oyoq va buyni qisqa, qanoti uzun. Pati va parlari qalin. Donxo‘rlarining tumshug‘i ingichka va kuchsiz, mevaxo‘rlariniki kuchli va qayrilgan. Kaptarda jig‘ildon yaxshi rivojlangan. Ba’zi turlari koloniya, ba’zilari juft-juft bo‘lib yashaydi. Uyasini daraxt kovaklari va inlariga, jar, qoyalarga yasaydi. K 2-5 marta, har gal 1-2 ta tuxum qo‘yadi Tuxumni bosishda va bolasini boqishda urg‘ochi va erkagi qatnashadi. Tuxumdan 14-30 kunda jish bola chiqib, 20-25 kunda uchirma bo‘ladi. Kaptar ikkita oilaga bo‘linadi: biri 16-asrda qirilib bitgan drontalar bo‘lib, Mavrikiya, Burbon va Rodriges orollarida yashagan, ucholmaydigan katta qush bo‘lgan. Ikkinchi oilasi - kaptarlar bo‘lib, bular bir qancha urug‘dai tashkil topgan. O‘zbekistonda Kaptarning ikkita uruqqa mansub 9 turi bor. Asl kaptarlar urug‘idan bizda ko‘k yoki yovvoyi kaptar, tog‘ kaptar, qora kaptar, klintux va gov kaptar uchraydi. G‘urraklar urug‘idan esa gurraq katta gurraq qumri va musicha uchraydi. Asosan, ko‘k kaptar keng tarqalgan. U xonaki kaptarlarning nasl boshi. Gov kaptar va ko‘k kaptar qisman ovlanadi. Go‘shti mazali. Bizda uchraydigan kaptarlar o‘simlik urug‘lari bilan ovqatlanadi. Xonaki kaptarlarning 150 tacha zoti bor. Ulardan xat tashiydigan pochta kaptarlar zoti yaxshilab borilmoqda; go‘shtdor zotlarning bir juftidan bir yilda 8-9 kg go‘sht olish mumkin; sport zotlari buqoqli, soqolli, kokilli, sersavlat zotlari faqat havaskorlikda ko‘paytiriladi.


Nazorat savollari
1.Sayroqi qushlarni qanday turlari bor?
2.Qushlarning oziqlanishi qanday bo‘ladi?
3.Kaptarlar qanday qushlarga kradi?
4.Qushlar uchun qafaslar qanday bo‘ladi?