1991-yil 19—21-avgustda Moskvada G

7 — b о b

O‘ZBEKISTONNING MA’NAVIY-MA’RIFIY VA

MADANIY TARAQQIYOTI

29-§. MA’NAVIY QADRIYaTLARNING TIKLANIShI VA MILLIY O‘ZLIKNI ANGLASh

O‘zbekiston rahbarligiga saylangan I.Karimov O‘zKP XXII syezdida (1990-yil iyun) shunday degan edi:

«Yaqindagina o‘zbek adabiyotining klassigi Boburni baholashda tor sinfiy yondashuv ro‘y berdi. Adib ijodining milliy va umuminsoniy ahamiyati kamsitildi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining 1986-yilda bo‘lgan uchinchi Plenumida Bobur shaxsi tahqirlanib, u «ma’rifatli zolim» deb tilga olindi.

Xalqimiz Markaziy Qo‘mita va jumhuriyat hukumatining Navoiy, Ulug‘bek, Bobur, Mashrab, Furqat, Qodiriy va xalqimizning boshqa buyuk farzandlari yubileylarini o‘tkazish to‘g‘risidagi qarorini juda ruhlanib kutib olganligi bejiz emas. Ularning merosi O‘zbekiston xalqlari umuminsoniy qadriyatlarining ravnaqi va boyishiga xizmat qilib kelgan edi va bundan buyon ham xizmat qiladi. Biz ularning bebaho merosini xalqqa, avvalo yoshlarga yetkazish uchun barcha ishlarni qilamiz».

O‘zbekiston yangi rahbariyatining bunday pozitsiyasi respublikada ma’naviy poklanish, yangilanish davrining boshlanganini bildirar edi.

Shundan so‘ng adib Primqul Qodirovning Bobur va boburiylar haqida hikoya qiluvchi «Yulduzli tunlar» romani e’lon qilindi, Boburning «Boburnoma»si yangitdan nashr qilindi. «Sharq Yulduzi» jurnalida «Temur tuzuklari»ning to‘la e’lon qilinishi keng jamoatchilikni behad quvontirdi. Bular, albatta, yurtimiz tarixida o‘chmas iz qoldirgan buyuk ajdodlarimiz shaxsiga yangicha munosabatlar qaror topayotganini ko‘rsatar edi.

1991-yili Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi barcha hur fikrli kishilar tomonidan keng nishonlandi.
Bu to‘yga yurtimizda katta tayyorgarlik ko‘rildi va u xalqning katta madaniyat bayramiga aylandi. Avvalo buyuk shoir asarlarini keng xalq ommasiga yetkazish uchun muhim ishlar amalga oshirildi. Uning yigirma jildlik mukammal asarlar to‘plami nashr etila boshlandi. Bundan tashqari, «Lison-ut tayr», «Sab’ai sayyor», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Hayrat ul-Abror» singari shoh asarlari alohida-alohida holda bir necha ming nusxada bosmadan chiqarildi. Bir necha ilmiy-ommabop asarlar sovg‘a kitoblar sifatida nashr qilindi.

Yubiley oldidan Alisher Navoiyning buyuk siymosi ifoda etilgan sahna asarlari, kinofilmlar yaratildi. Alisher Navoiy nomida Davlat mukofoti ta’sis etildi. Pushkin nomidagi Adabiyot institutiga Alisher Navoiy nomi berildi. Shoir nomi berilgan Davlat adabiyot muzeyi yangi eksponatlar bilan boyitildi. Toshkentda ulug‘ bobomizning muhtasham va purviqor haykali qo‘yildiki, bugungi kunda u xalqimiz muqaddas ziyoratgohiga aylandi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori bilan 1994-yil Ulug‘bek yili deb e’lon qilindi va uning 600 yilligi mamlakat va jahon miqyosida keng nishonlandi.

O‘zbekistonda xar yili Alisher Navoiy, Bobur, Mashrab, Ogahiy, Fitrat, Furqat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Usmon Nosir kabi ulug‘ shoir va ma’rifatparvarlar kunlarini o‘tkazish an’anaga aylanib qoldi. Masalan, 1992-yil may oyida mamlakatimiz poytaxtida boshlangan Mashrabxonlik kunlari uning vatani Namanganda keng nishonlandi. Ushbu shaharda uning nomi bilan ataluvchi katta istirohat bog‘i barpo etildi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qaroriga binoan 1998-yil 24-oktabr kuni Farg‘onada Ahmad al-Farg‘oniy tavalludining 1200 yilligi, 1999-yil 5-noyabrda Xorazmda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligiga, 1999-yil 17-dekabr kuni Xorazmda Muhammad Rizo Erniyozbek o‘g‘li Ogahiy tavalludining 190 yilligi, 1999-yil 18-dekabr kuni Nukusda Ajiniyoz Qosiboy o‘g‘li tavalludining 175 yilligi keng nishonlandi.

UNESKO bilan O‘zbekiston o‘rtasidagi hamkorlikni yanada rivojlantirish borasida yana bir muhim qadam qo‘yildi. O‘zbekiston hukumati va UNESKO o‘rtasida imzolangan bitim faqat madaniyat, ilm-fan va maorif sohalari muammolari bilan cheklanib qolmaydi. U mavjud ekologik, xususan, Orol dengizi qurishi bilan bog‘liq muammolarni hal etishning ilmiy yechimini topishni ham nazarda tutishi bilan qimmatlidir. Bitimga ko‘ra, ko‘p o‘tmay Toshkentda UNESKOning vakolatxonasi ochildi.

UNESKO ijroiya qo‘mitasining maxsus qaroriga binoan 1997-yilda Buxoro va Xiva shaharlarining 2500 yilligi, 1999-yil 6-noyabr kuni Termizda «Alpomish» dostoni yaratilganligining 1000 yilligi keng nishonlandi.

2001-yilda hazrat A.Navoiyning 560 yilligi yana ham kengroq nishonlandi. Buyuk mutafakkir nomi bilan ataladigan viloyat markazida 100 gektar maydonda bog‘ yaratildi. Bog‘da bobokalonimizning purviqor haykali o‘rnatildi. 2001-yilda Xorazmda «Avesto»ning 2700 yilligi keng nishonlandi. Mo‘tabar madaniy yodgorlik hisoblangan «Avesto» kitobi dunyoga kelganidan buyon birinchi marta o‘zbek tiliga tarjima qilindi va nashr etildi. 2002-yilda Termiz shahrining 2500 yilligi, Shahrisabzning 2700 yilligi UNESKO ishtirokida keng bayram qilindi. 2003-yilda Abduxoliq G‘ijduvoniy tavalludining 900 yilligi nishon1994-yil 23-aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning «Ma’naviyat va ma’rifat» jamoatchilik markazini tashkil etish to‘g‘risidagi Farmoni e’lon qilindi.

Shu yili 8-iyunda Vazirlar Mahkamasi mazkur Farmonning bajarilishini ta’minlashga qaratilgan maxsus qaror qabul qildi. 1994-yil sentabrda «Ma’naviyat va ma’rifat» jamoatchilik markazi qoshidagi «Oltin Meros» Xalqaro xayriya jamg‘armasini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida» Vazirlar Mahkamasi qaror qabul qildi.

Ma’naviy poklanish o‘zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. «O‘zbekiston Respublikasining davlat tili haqida»gi Qonuni ancha ilgari — 1989-yil 21-oktabrda qabul qilingan edi. Bu qonun xalqimiz milliy ongining rivojlanishiga, mamlakat mustaqilligining mustahkamlanishida, madaniy merosning tiklanishi va jamiyatning ma’naviy yangilanishida muhim rol o‘ynadi.

Davlat tili haqidagi Qonun qabul qilinganidan keyingi yillar mobaynida mamlakatda katta ishlar qilindi. O‘zbek tilini davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida, sudlarda, davlat notarial idoralarida qo‘llash to‘g‘risidagi moddalar ro‘yobga chiqarildi. Xalq ta’limi, fan sohalarida, ommaviy axborot vositalarida tub o‘zgarishlar amalga oshirildi. Ko‘plab tarixiy nomlar tiklandi, atamalar milliy til asoslariga muvofiq yangilana boshladi.
1993-yil 2-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida»gi Qonun qabul qildi. 1995-yil may oyida Oliy Majlisning ikkinchi sessiyasida mazkur Qonunga o‘zgartirishlar kiritish haqida Qonun qabul qilindi.
Mazkur qonunlar o‘zbek tilining Davlat tili sifatidagi maqomining mustahkamlanishi, mamlakatning har taraflama kamol topishi va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishi uchun ancha qulay shart-sharoit yaratib berdi.

Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini uzil-kesil joriy etishni 2005-yil 1-sentabrgacha bosqichma-bosqich amalga oshirib borishga qaror qilindi.

Hayot Davlat tili haqidagi Qonunning ayrim moddalarini qayta ko‘rib chiqish, tahrir qilishni talab qilardi. Xususan, 4-modda davlat hokimiyati va boshqaruvning barcha xodimlaridan o‘z xizmat vazifalarini bajarish uchun yetarli darajada Davlat tilini bilishni taqozo etadi. Amaliyot shuni ko‘rsatdiki, bu talabni rus tilida o‘qigan va uzoq yillar shu tilda kasb-kor bilan shug‘ullangan yuzlab va minglab keksaygan malakali mutaxassislar bajarishga qodir emas edi. Ularga jamiyat ravnaqi yo‘lida xotirjam ishlash va o‘z imkoniyatlaridan loaqal pensiya yoshiga yetgunga qadar samarali foydalanishlari uchun imkoniyat berish maqsadga muvofiq bo‘lib qoldi. Hamma joyda Davlat tili va yangi alifboga o‘tishning asosli o‘quv-uslubiy negizini yaratishni taqozo etardi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995-yil 22-dekabrdagi sessiyasida «O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili haqida»gi Qonun yangi tahrirda qabul qilindi. Mamlakat Prezident I.A.Karimovning Farmoni bilan 1991-yildan boshlab har yili 21-mart — «Navro‘z» bayrami umumxalq bayrami sifatida nishonlanadigan bo‘ldi. Bu kun dam olish kuni deb e’lon qilindi.

1992-yil 27-martda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ro‘za hayiti kunini dam olish kuni deb e’lon qilish to‘g‘risida» Farmoni e’lon qilindi.

Islom olamining zabardast allomalari — vatandoshlarimiz imom Abu Iso at-Termiziyning 1200 yilligi, Mahmud az-Zamahshariyning 920 yilligi (1995-yil), Najmiddin Kubroning 850 yilligi, Bahouddin Naqshbandning 675 yilligi (1993-yil) va Xoja Ahrori Valiyning 600 yilligi keng ko‘lamda nishonlanishi yurtimizda iymon, din-u diyonat qaytadan yuksalayotganiga yorqin dalil bo‘ldi. Bu aziz va mukarram zotlarning bebaho asarlari qayta chop etildi, nomlari abadiylashtirildi.

2000-yili Islom olamining ulug‘ huquqshunosi Burhoniddin Marg‘iloniyning 1200 yilligi va benazir alloma Abu Mansur Moturidiyning 1130 yilligi keng nishonlandi. Ularning merosini o‘rganishga bag‘ishlab xalqaro konferensiya o‘tkazildi.

2003-yili Naqshbandiy ta’limotining asoschisi Abduxoliq G‘ijduvoniy tavalludining 900 yilligi keng nishonlandi. Uning maqbarasi va, umuman, G‘ijduvon shahri qayta ta’mirlandi, yangi binolar, bog‘lar, yo‘llar barpo etildi.

Jumladan, imom Buxoriyning to‘rt jilddan iborat, imom Termiziyning bir jildli hadis kitoblari, boshqa allomalarning qator asarlari yuz minglab nusxalarda chop etildi. Qur’oni Karim sakkiz marta, jami bir million nusxada nashr etildi.

2002-yili Qur’oni Karimning izohli tarjimasi shayx Abdulaziz Mansur tomonidan tayyorlandi va ommaviy nusxada nashr etildi. Bundan tashqari, hadis va shar’iy ilmlariga doir ko‘pgina asarlar ona tilimizga o‘girildi va minglab nusxalarda chop etildi.

Mamlakatimizning har bir viloyatida kamida bittadan diniy Madrasa, Toshkent shahrida esa Toshkent Islom Universiteti, Xalqaro Islom tadqiqotlar markazi, Imom Buxoriy nomidagi Islom mas’hadi, Eshon Boboxon nomidagi ayollar madrasasi, Abulqosim va Ko‘kaldosh madrasalari faoliyat ko‘rsatmoqda.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 19-may-dagi Qarori bilan Toshkent shahrida islom ta’limoti va falsafasini, o‘zbek xalqining diniy, tarixiy va madaniy merosini chuqur o‘rganish maqsadida Xalqaro islom tadqiqot markazi tashkil etildi.Mazkur markazning asosiy vazifasi diyorimiz musulmonlariga milliy qadriyatlarimizni va haqiqiy islom ta’limotini yetkazish, mavjud islomiy osori-atiqalar tarixini o‘rganish, nodir qo‘lyozma asarlarni tadqiq etish, ular bilan keng jamoatchilikni tanishtirish, darslik va qo‘llanmalar, lug‘atlar tayyorlash va nashr qilishdan iboratdir. Mamlakat televideniyesi orqali berilayotgan «Ma’rifatnoma», «Ziyo» ko‘rsatuvlari xalqning ma’naviyatini yuksaltirishda, diniy ma’rifatini o‘stirishda katta ahamiyat kasb etib bormoqda.

O‘zbekiston musulmonlariga mislsiz erkinlik va imkoniyatlar berilgan. Ular bevosita hukumat yordamida har yili muqaddas Haj va Umra amallarini ado etish imkoniyatiga egadirlar. Har yili mamlakatimizdan o‘rtacha 4 mingga yaqin fuqarolar Makkai munavvara va Madinai mukarramaga safar qiladilar.