11-sinf biologiya imtihon savollari javoblari bilet-1

Birinchi bosqichda
boshlang‘ich buyrak – baliq va suvda hamda quruqlikda
yashovchilarning lichinkasida bo‘ladi.
Ikkinchi bosqichda
– birlamchi buyrak yoki tana buyragi voyaga yetgan baliq va baqalarda
uchraydi.
Uchinchi bosqich
– haqiqiy buyrak sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarda
uchraydi. 
Baliqlarda ayirish bir juft tasmasimon buyraklardan iborat bo‘lib, umurtqa pog‘onasining yon
tomonida joylashgan. Mazkur buyraklarning old qismi faqat embrional davrda ahamiyatga
ega bo‘lib, yetuk baliqda rudimentga aylangan. Boshlang‘ich buyrak sodda tuzilgan, kalta
kanalchalardan iborat va qon aylanish sistemasi bilan bog‘lanmagan. Ayirish mahsulotlari
tana bo‘shlig‘iga va u yerdan tashqariga chiqariladi.
Yetuk baliqda ayirish vazifasini tana buyraklari bajaradi. Tana buyraklari boshlang‘ich
buyrak hisoblanib, unda Shumlyanskiy-Bauman kapsulasi va Malpigiy tuguni paydo bo‘lgan.
Shu tariqa ayirish sistemasi va qon aylanish o‘rtasida aloqa paydo bo‘lgan. Suvda hamda 
quruqlikda yashovchilarda voyaga yetganda birlamchi tana buyraklari bo‘lib, ular urg‘ochi
baqada faqat siydik ayirish vazifasini, erkaklarida esa yana urug‘ yo‘li vazifasini ham
bajaradi.Yuqori darajada tuzilgan umurtqalilarda (qushlarda, sutemizuvchilarda) boshlang‘ich
buyrak va birlamchi buyraklar faqat embrional davrdagina bo‘lib, keyin rudiment holga
keladi. Voyaga yetganda esa, ikkilamchi buyrakdan haqiqiy buyraklar hosil bo‘ladi.
Ikkilamchi buyraklarning tana bo‘shlig‘idan aloqasi uzilib, qon aylanish sistemasi bilan
bog‘liqligi ortadi.
Buyrakdagi nefronlar soni ham ortib boradi. Sutemizuvchilarda buyrakdan tashqari o‘pka
va ter bezlari ayirish vazifasini bajaradi.
Ayirish sistemasi filogenetik jihatdan jinsiy sistema bilan bog‘langan bo‘ladi. Ayniqsa, bu
umurtqalilar evolutsiyasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ko‘p hujayrali tuban hayvonlar
(bo‘shliqichlilar)da jinsiy a’zolar sistemasi rivojlanmagan. Lekin ektoderma hujayralaridan
jinsiy hujayralar hosil bo‘lib, noqulay sharoitda (gidrada) jinsiy ko‘payadi. Meduzalarda esa
jinsiy va jinssiz ko‘payish gallanish orqali amalga oshadi. Yassi chuvalchanglar – germafrodit. 
Ayniqsa parazit chuvalchanglarda jinsiy sistema kuchli taraqqiy
etgan. To‘garak chuvalchanglarda jinsiy sistema yaxshi taraqqiy etgan bo‘lib, ayrim jinsli 
hisoblanadi. Ularda jinsiy dimorfizm yaxshi seziladi. Erkaklarida – bitta urug‘don, urug‘ yo‘li, 
urug‘ chiqarish nayi bo‘ladi. Urg‘ochilari yirikroq bo‘lib, ularda ikkita tuxumdon, tuxum yo‘li
va bachadon mavjud. 
Halqali chuvalchanglardan ko‘p tuklilar ayrim jinsli, jinsiy dimorfizm kuzatilmaydi.
Metamorfoz bilan rivojlanadi. Kam tuklilar germafrodit (ikki jinsli), lekin ikkita chuvalchang
bir-birini urug‘lantiradi. Molluskalardan ikki pallalilar ayrim jinsli, lekin jinsiy dimorfizm 

---

kuzatilmaydi. Bo‘g‘imoyoqlilar vakillarining barchasi ayrim jinsli hayvonlar bo‘lib, jinsiy
dimorfizm yaqqol ko‘zga tashlanadi. Qisqichbaqasimonlar va
hasharotlar metamorfoz bilan o‘rgimchaksimonlar esa (kanalardan tashqari) metamorfozsiz
rivojlanadi.
Boshskeletsizlar ayrim jinsli hayvonlar bo‘lib, jinsiy a’zolari juft-juftdan jabraoldi
bo‘shlig‘ida joylashgan. Yetilgan jinsiy hujayralar jabraoldi bo‘shlig‘idan suvga chiqariladi
va suvda urug‘lanadi. Baliqlar ayrim jinsli hayvonlar (faqat dengiz olabug‘asi germafrodit). 
Jinsiy hujayralar suvda urug‘lanadi. Ayrimlarida esa ichki urug‘lanish va tirik tug‘ish
kuzatiladi. Jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan.
Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning erkaklarida bir juft urug‘don bo‘lib, buyrak
yaqinida joylashgan. Urug‘donlardan boshlanadigan chiqarish nayi, siydik nayi orqali
tashqariga ochiladi. Urg‘ochilarning bir juft tuxumdonlari tana bo‘shlig‘ida joylashgan. 
Yetilgan tuxumlar tuxum yo‘lida shilimshiq qobiq bilan o‘ralib kloakaga, u yerdan tashqariga
chiqariladi.
Tashqi urug‘lanish va metamorfoz bilan rivojlanish kuzatiladi. Sudralib yuruvchilarning
jinsiy organlari erkaklarida bir juft urug‘don va urug‘ nayi, urg‘ochilarda esa bir juft
tuxumdon va tuxum yo‘lidan iborat. Ulardan boshlab ichki urug‘lanish boshlanadi, ya’ni
tuxum hujayra va spermatozoidning qo‘shilishi tuxum yo‘lida sodir bo‘ladi. Urug‘langan 
tuxum oqsilli bo‘lib, ohak po‘st bilan o‘ralib kloakaga, u yerdan esa
tashqariga chiqariladi. Metamorfozsiz rivojlanadi. Ayrimlari esa tirik tug‘adi.
Sudralib yuruvchilarda ichki urug‘lanish embrionning rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan
oziqqa ega va qalin po‘choqqa ega tuxum hayvonot olamidagi aromorfozlardan biri sanaladi.
Qushlarning erkagida bir juft urug‘don va bir juft urug‘ yo‘li bo‘lib, kloakaga ochiladi.
Urg‘ochilarida bitta tuxumdon va tuxum yo‘li bo‘lib, tuxum hujayra tuxum yo‘lida
urug‘lanadi. Tuxum yo‘lida ohak po‘choq bilan o‘ralib, kloaka orqali tashqi muhitga
chiqariladi. Tuxum hujayrasida sariqlikning miqdori ko‘p, metamorfozsiz rivojlanadi va jinsiy
ko‘payish bilan bog‘liq bo‘lgan instinktlar yaxshi rivojlangan.
Sutemizuvchilarning erkaklarida bir juft urug‘don, urg‘ochilarida bir juft tuxumdon, tuxum
yo‘li va bachadon bo‘ladi. Tuban sutemizuvchilarda bachadon rivojlanmagan, xaltalilarda esa 
sust rivojlangan yoki rivojlanmagan bo‘ladi. Urug‘langan tuxum hujayra ona qornida –
bachadonda rivojlanadi.
Homiladorlik muddati homilaning soniga va yashash muhitiga bog‘liq. Barcha
sutemizuvchilarda jinsiy dimorfizm kuchli rivojlangan bo‘lib, urg‘ochilari bolasini sut bilan
boqadi.
Shunday qilib, evolutsiyada ayirish va jinsiy sistema qoldiq moddalarni va jinsiy
mahsulotlarni ayirish funksiyasini bajarib, embrional taraqqiyot davrida mezodermadan
rivojlanadi.