Bir hujayrali hayvonlarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo„lgan qoldiq moddalar va ortiqcha suv qisqaruvchi vakuolalar yordamida tashqariga chiqariladi. Infuzoriyalilarda ayirish a‟zosining tuzilishi biroz murakkablashgan, har bir qisqaruvchi vakuola – yig„uvchi uzun naycha, pufakcha va chiqarish naychasidan iborat. Ortiqcha suv va keraksiz moddalar yig„uvchi naycha orqali vakuola pufakchasiga yig„iladi. Pufakcha devori qisqarib, chiqarish naychasi yordamida tashqariga chiqarib yuboriladi. Bo„shliqichlilarda maxsus ayirish a‟zosi bo„lmaydi. Moddalar almashinuvining mahsulotlari entoderma qavati hujayralarining qisqaruvchi vakuolalari yordamida tana bo„shlig„iga, u yerdan tashqi muhitga chiqariladi. Yassi chuvalchanglarda ayirish sistemasi protonefridiylar (oddiy buyrak) dan iborat. Protonefridiylar parenximada joylashgan uchi berk bir qavatli epiteliy to„qimalardan iborat tarmoqlangan naychalardan boshlanadi.
Naychalar yirik naychaga kelib tutashadi. Tana bo„shlig„ini to„ldirib turgan suyuqlikdagi ortiqcha suv va zaharli moddalar diffuziya jarayoni orqali yirik naylarga yig„iladi va tashqariga chiqarib yuboriladi.
To„garak chuvalchanglarda ayirish sistemasi tana bo„ylab joylashgan ikkita uzun naydan iborat. Uzun naylar bosh tomonda o„zaro tutashib «bo„yin bezlari»ni hosil qiladi va ular ayirish teshigi orqali tashqariga ochiladi.
Halqali chuvalchanglarda har bir tana bo„g„imida bir juftdan metanefridiylar joylashgan. Naychaning tana bo„shlig„ida turgan qismi voronkasimon kengaygan, kiprikli bo„ladi. Kipriklarning harakati tufayli keraksiz mahsulotlar voronkaga yig„iladi va naychadan tashqariga chiqarib yuboriladi.
Molluskalarda ayirish sistemasi tasmasimon buyraklardan iborat. Buyraklarning tuzilishi halqali chuvalchanglarning metanefridiylariga o„xshash bo„ladi. Kipriklar bilan qoplangan voronkasimon uchi yurak oldi bo„lmasiga, ikkinchi uchi esa mantiya bo„shlig„iga ochiladi. Metanefridiylarning bir uchi yurak oldi bo„lmasiga tutashishi qon tarkibidagi moddalar almashinuvining qoldiqlarini diffuziya natijasida ajratib olib, mantiya bo„shlig„iga chiqaradi. Molluskalarda ayirish tizimi bilan qon aylanish o„rtasida bog„liqlik vujudga kelgan.
Umurtqasiz hayvonlar ichida yuksak tuzilishga ega bo„lgan bo„g„imoyoqlilar tipining vakillarida ayirish sistemasi har bir sinf uchun o„ziga xos tuzilishga ega. Masalan, qisqichbaqasimonlarda ayirish bir juft yashil bez va ularning naychalaridan iborat. Bezlarning pufaksimon kengaygan uchi tana bo„shlig„ida joylashadi. Naychalar esa kalta mo„ylovlar asosida tashqariga ochiladi.
O„rgimchaksimonlar ayirish sistemasi bir juft shoxlangan malpigi naychalaridan iborat. Malpigi naychalari ichak bo„shlig„iga ochiladi. Ayirish mahsulotlari kristall holda orqa ichak orqali tashqariga chiqariladi. Bu
o„rgimchaklarda suvni tejab sarflashiga yordam beradi. Hasharotlarda ayirish sistemasi malpigi naychalaridan iborat.
Ko„p hujayrali tuban hayvonlar (bo„shliqichlilar)da jinsiy a‟zolar sistemasi rivojlanmagan. Lekin ektoderma hujayralaridan jinsiy hujayralar hosil bo„lib, noqulay sharoitda (gidrada) jinsiy ko„payadi. Meduzalarda esa jinsiy va jinssiz ko„payish gallanish orqali amalga oshadi. Yassi chuvalchanglar – germafrodit. Ayniqsa parazit chuvalchanglarda jinsiy sistema kuchli taraqqiy etgan. To„garak chuvalchanglarda jinsiy sistema yaxshi taraqqiy etgan bo„lib, ayrim jinsli hisoblanadi. Ularda jinsiy dimorfizm yaxshi seziladi. Erkaklarida – bitta urug„don, urug„ yo„li, urug„ chiqarish nayi bo„ladi. Urg„ochilari yirikroq bo„lib, ularda ikkita tuxumdon, tuxum yo„li va bachadon mavjud.
Halqali chuvalchanglardan ko„p tuklilar ayrim jinsli, jinsiy dimorfizm kuzatilmaydi. Metamorfoz bilan rivojlanadi. Kam tuklilar germafrodit (ikki jinsli), lekin ikkita chuvalchang bir-birini urug„lantiradi. Molluskalardan ikki pallalilar ayrim jinsli, lekin jinsiy dimorfizm kuzatilmaydi. Bo„g„imoyoqlilar vakillarining barchasi ayrim jinsli hayvonlar bo„lib, jinsiy dimorfizm yaqqol ko„zga tashlanadi.
Qisqichbaqasimonlar va
